Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Глава 3. УНІЯЦТВА Ў ЭТНАКАНФЕСІЙНАЙ САМАСВЯДОМАСЦІ БЕЛАРУСАЎ……..…165
1596 ГОД У СВЯДОМАСЦІ БЕЛАРУСКАГА ГРАМАДСТВА. ЦАРКОЎНЫ МЕНТАЛІТЭТ УНІЯТАЎ І ІХ АТАЧЭННЯ……..…165
БАРАЦЬБА УНІЯЦКАЙ ЦАРКВЫ ЗА САМАВЫЗНАЧЭННЕ Ў САЮЗЕ З РЫМАМ……..…183
УНІЯЦКАЯ ЦАРКВА Ў МОЎНЫХ ПРАЦЭСАХ КАНЦА ХVІ - ПЕРШАЙ ПАЛОВЫ ХІХ СТ.……..…197
ЭТНАКАНФЕСІЙНАЯ ІДЭНТЫФІКАЦЫЯ УНІЯТАЎ……..…213
ДЭФАРМАЦЫЯ ЭТНІЧНАЙ САМАСВЯДОМАСЦІ УНІЯТАЎ У СУВЯЗІ СА СКАСАВАННЕМ ІХ ВЕРЫ……..…226
ПРАЯВЫ НАЦЫЯНАЛЬНАГА І РЭЛІГІЙНАГА ПАТРЫЯТЫЗМУ Ў АДКАЗ НА ЗЛОМ УНІЯЦКАЙ ТРАДЫЦЫІ……..…237
Глава 3. УНІЯЦТВА Ў ЭТНАКАНФЕСІЙНАЙ САМАСВЯДОМАСЦІ БЕЛАРУСАЎ
1596 ГОД У СВЯДОМАСЦІ БЕЛАРУСКАГА ГРАМАДСТВА. ЦАРКОЎНЫ МЕНТАЛІТЭТ УНІЯТАЎ І ІХ АТАЧЭННЯ
Летам 1595 г. з афіцыйным абнародаваннем падрыхтоўкі духоўнай інтэграцыі з Ватыканам, якая да гэтага трымалася ў таямніцы, грамадства забурліла. У неспрыяльных для этнасу ўмовах, калі цяжар адказнасці за яго лёс узяла на сябе духоўная эліта, у народзе абуджзіліся схаваны інстынкт самавыжывання і вялізныя дрымотныя сілы. Прамоўцы з царкоўных кафедраў і вулічных падмосткаў, палемісты са старонак кніг вяшчалі народу pro i contra уніі. Летапісец занатаваў: «У Берестью нашолся было человек якийсь простый, который великие речы мовил, же страх слов его людей преникал, … и напоминал, абы люде своей веры моцность держали» [567, с.181]. Духавенства з розных прыступак іерархічнай лесвіцы, магнаты і шляхта, брацтвы, гараджане спяшаліся засведчыць сваё стаўленне да берасцейскай зацеі. Ніхто з людзей думаючых не мог да яе застацца абыякавым. Для некаторых яна стала мэтай жыцця (з рознай накіраванасцю: узгадоўванне або знішчэнне уніяцтва), выклікала цвёрдасць, ахвярнасць, гатоўнасць цярпець за веру і перакананні. Словам пра унію хрысцілі немаўля, праводзілі нябожчыка.
1596 год стварыў на Беларусі неардынарную сітуацыю: стаў каталізатарам працэсу развіцця свядомасці насельніцтва, прывёў да ўсплёску актыўнасці этнасу, выклікаў выразнае інтэлектуальнае ажыўленне і апынуўся ў цэнтры грамадска-палітычнага жыцця наступнага поўстагоддзя. Падагрэтыя уніяй этнаканфесійныя пачуцці дасягнулі высокай ступені напалу. Беларусь перажывала тады перыяд паскоранага нацыянальнага развіцця. Страсці вакол міжцаркоўнага паразумення спрыялі росту этнічнай, культурнай, гістарычнай самасвядомасці нашых продкаў, незалежна ад таго, па які бок уніяцка-праваслаўнага муру яны апынуліся. У працэс яе фармавання ўцягваюцца ўсё больш шырокія слаі. Калі раней яна выяўлялася найперш на ўзроўні перадавых дзеячаў культуры (Ф.Скарына, С.Будны, В.Цяпінскі), то цяпер - масава: яе носьбітамі становяцца шляхта, духавенства, гараджане. На заключным этапе існавання веравызнання даволі высокі ўзровень рэлігійнай самасвядомасці дэманструе беларускае уніяцкае сялянства.
Такім чынам, першым наступствам абвяшчэння Берасцейскай уніі было абуджэнне ад рэлігійнай і нацыянальнай летаргіі, што ў канцы ХVІ - першай палове ХVІІ ст. праявілася ў інтэлектуальным выбуху ў выглядзе палемічнай літаратуры, узлёце перакладчыцкай дзейнасці і выдавецкай справы, ажыўленні адукацыйнай сферы, актывізацыі брацкага руху. І.Франко назваў унію «ферментам духоўнага жыцця народаў» [1364, с.1], а польскі даследчык Л.Яноўскі параўнаў яе з «камнем, кінутым у застаялую ваду рускага інтэлекта» [448, а.12]. З'яўленне і поступ альтэрнатыўнай царквы выклікалі мабілізацыю праваслаўя, вынікам якой стала яго інтэлектуальна-культурная перабудова другой-апошняй трэці ХVІІ ст. На стымулюючую ролю створанай Берасцейскай уніяй экстрэмальнай сітуацыі для развіцця беларуска-ўкраінскай культуры ўказваў на сойме 1620 г. Лаўрэнці Дрэвінскі: «Калі б некаторыя з нашага духавенства не адступілі ад свайго законнага пастыра і калі б тыя, што адышлі ад нас, не паўсталі на нас, то такія навукі, такія школы і такая колькасць дастойных і вучоных людзей ніколі б не з'явілася ў рускім народзе» [1463, с.81].
Духоўная эліта, як вядома, нароўні з палітычнай і культурнай, заўсёды прэтэндуе на ролю правадыра этнаса. Уніяцкая эліта, якая ўяўляла сваю справу фактарам абнаўлення царквы і хрысціянскага яднання, хацела ўнаследаваць гэту ролю ў праваслаўнай царквы, што да таго часу стала сімвалам «рускай»народнасці. Ідэолагі кожнага з лагераў былі шчыра перакананы, што толькі яны з'яўляюцца выразнікамі інтарэсаў усяго этнасу, апелявалі ад яго імя і менавіта на аснове свайго веравызнання бачылі шлях да кансалідацыі рэлігійна дэзынтэграванага народа.
Творцамі уніі рухала ўсведамленне наследавання задуме і справе продкаў: «…то вже и продкове наши давно промышляли…». На іх аўтарытэт спасылаліся ў саборнай грамаце 2 снежня 1594 г.: «…в которой едности … завжды продкове наши были» [495, с.77]. Сваё маральнае права вырашаць лёс усёй царквы і народа, пастаўленае пад сумнеў дарэвалюцыйнай расійскай і савецкай гістарыяграфіяй, яны засноўвалі на даўнасці унійнай традыцыі ў ВКЛ. «Гэта еднасць не ад нас пачалася, а тут у дзяржаве даўно была, але толькі злымі людзьмі затоена», - паведамляў у 1601 г. І.Пацей Л.Сапегу аб знаходцы ў Вільні і Лаўрышаве старажытных рукапісаў, што гэту даўнасць пацвярджалі [619, с.279].
Арганізатары уніі ўсведамлялі сваю справу як выкананне гістарычнай місіі не толькі ў межах уласнай дзяржавы - зняцце канфесійнай напружанасці, якая два стагоддзі была вызначальнай рысай жыцця Беларусі, - але і ў абсягу ўсяго хрысціянскага свету - аб'яднанне яго заходняга і ўсходняга адгалінаванняў праз «рускую» царкву [403, а.3]. У берасцейскіх артыкулах яны агаварылі сваё права на ўдзел у будучым глабальным аб'яднанні хрысціянства, на хуткасць якога разлічвалі. Яны былі ўпэўнены ў міратворчай ролі і бяскрыўдным характары сваёй уніі, шчыра да яе імкнуліся і клапаціліся аб добрасумленных і прыстойных метадах распаўсюджання.
На хвалі абуджаных нацыянальна-рэлігійных пачуццяў абвастраецца гістарычная памяць грамадства, закіпелі страсці вакол мінулага, праз прызму якога ўзнікла патрэба асэнсаваць дамову 1596 г., каб вызначыць месца сваёй краіны ў агульнарэлігіных працэсах. Гістарычнай аргументацыяй падмацоўвалі свае багаслоўскія, царкоўна-кананічныя і юрыдычныя выкладкі. Ідэолагі уніі націскалі на адзінства папства і патрыярхату ў часы хросту, на страту веры продкаў, якой яна была да расколу 1054 г. [622, с.197], апелявалі да нацыянальнай гістарычнай традыцыі пераадолення аднабаковай арыентацыі на візантыйскі Усход. Асаблівыя страсці разгарэліся вакол спадчыны на «Літве і Русі» Фларэнційскага сабора 1439 г., рашэнні якога, прымальныя як для Рыма, так і для Канстанцінопаля, заснавальнікамі уніі ўспрымаліся як сведчанне самой гісторыі на карысць аднаўлення адзінства Кіеўскай мітраполіі з апостальскім прастолам. Яны заяўлялі пра сваю адданасць «духу і літары» фларэнційскага экуменізму, а сваю унію лічылі працягам спраў продкаў.
Гэты мацнейшы аргумент павінен быў рабіць неабыякавае ўражанне на грамадства, бо праціўнікі рэлігійнага адзінства моцна рупіліся ў дыскрэдытацыі падзеі паўтаравяковай даўнасці. Паслы ад альтэрнатыўнага сабора 1596 г. заявілі каралю, што яны рады прыступіць да уніі, але паколькі «з гісторыі відаць, што гэта святое злучэнне колькі разоў не заключалася, усякі раз і разрывалася, таму што не былі ліквідаваны ўсе перашкоды да яго, то і мы, не жадаючы больш без патрэб ствараць такія нетрывалыя справы, жадаем прыступіць да гэтай згоды абачлівей, належнымі сродкамі і шляхамі, каб яна, зацверджаная на моцнай аснове, магла быць доўга і дай бог вечна» [927, с.26]. Апазіцыя аб'яднанню цэркваў была не супраць уніі ў прынцыпе, але супраць яе рэгіянальнага характару. Яна хацела універсальнага злучэння дзвюх галін хрысціянства, а адмове ад падначалення патрыярхам і прызнанню прымату папы процістаўляла згоду, заснаваную на парытэце двух суветных хрысціянскіх цэнтраў. У брашуры «История о листрикийском, то есть о разбойническом Ферарском або Флоренском синоде, вкратце правдиво списаная» (1598 г.), заснаванай на варожых да паразумення паміж Канстанцінопалем і Рымам афонскіх і маскоўскіх пісаннях, клірык Астрожскі намагаецца давесці некананічнасць саборных пастаноў 1439 г. На гэты антыгістарычны опус І.Пацей адказаў навуковым трактатам «Абарона сабору Фларэнційскага осьмага» (1603-1604) [577], у якім даў гістарыяграфію сабора, прааналізаваў крыніцы і на канкрэтных і аўтарытэтных сведчаннях яго рымскіх і візантыйскіх удзельнікаў даказаў яго гістарычную апраўданасць і царкоўную кананічнасць і вывеў генезіс Берасцейскай уніі з яго пастаноў. Дзяржаўная ўлада ў цэлым прыняла уніяцкую версію рэлігійнай мінуўшчыны ВКЛ.
Гістарычныя выкладкі «Перастарогі» (1605 г.) [563] і «Палінодзіі» (1621 г.) [541] аб ненадзейнасці, нетраваласці, непрыняцці Фларэнційскай традыцыі на «Русі» абвяргала «Абарона царкоўнага адзінства» (Вільна, 1617 г.) [542], у якой Л.Крэуза даводзіў, што унія існавала на «Русі» заўсёды і што цяпер яна ўведзена законна і добрасумленна.
У тагачасных дыскусіях аб гістарычнай праваце, калі адзін бок настойваў на нікчэмнасці, а другі - на велічы даўніны, павышалася гістарычная культура грамадства: адбываўся зварот да крыніц, да пазнання і перажывання мінулага далучаліся шырокія слаі насельніцтва.
Можна лічыць І.Пацея першым беларускім гісторыкам, які працаваў з крыніцамі і ўпершыню надрукаваў крыніцу з айчыннай гісторыі. Гэта знойдзенае ім у 1605 г. у Крэўскай царкве «Пасланне да папы рымскага Сікста ІV» 1476 г. [572] - калектыўны ліст-заява прадстаўнікоў «рускага» духавенства і знаці ВКЛ аб падтрымцы Фларэнційскай уніі, натарыяльна засведчаны Пацеем у віленскім магістраце і тады ж надрукаваны у старабеларускай, арыгінальнай, і польскай моўных версіях, з каментарыямі, якія ўтрымліваюць элементы крыніцазнаўчага аналізу. Публікацыі папярэднічаў верш «Павучанне аднаго да сваёй Русі», які належыць пяру Пацея і выконвае ролю эпіграфа да ягонай інтэрпрэтацыі «Паслання…». Паэтычнымі радкамі аўтар дастаткова вычарпальна вымалёўвае сітуацыю ў этнакультурным жыцці «рускай» супольнасці ВКЛ і ўзнікшы ў дзяржаве культурна-рэлігійны антаганізм. Сэнс верша - абарона унійнай справы, палеміка з яе праціўнікамі:
«Няўжо ж вашы продкі памыляліся,
Што аб згодзе з рымлянамі пільна стараліся?
Пра гэта сведчыць той ліст іх, больш ста гадоў назад пісаны
І да Рыму імі да Сікста пасланы» [1406, с.353] (пераклад з польскай - С.М.). Такім чынам, постаць аднаго з творцаў Берасцейскай уніі адкрываецца раней невядомымі гранямі - як археографа, крыніцазнаўцы і паэта. Праваслаўная апазіцыя падвергла сумненню аўтэнтычнасць «Паслання», абвінаваціўшы мітрапаліта ў фальшаванні дакумента: маўляў, «в нем речь (стыль - С.М.) вся Потеева», хоць і пісаны старым почыркам і чарніламі. Найноўшае даследаванне Г.Я.Галенчанкі здымае шматсотгадовыя сумненні ў сапраўднасці гэтай крыніцы [752].
Берасцейская унія стала этапнай з'явай у фармаванні гістарычнай свядомасці грамадства і развіцця гістарычнай навукі. Салідарызуемся з украінскімі даследчыкамі І.Кійкам і С.Луканем, што з яе пачынаецца навуковая гістарыяграфія з умелым выкарыстаннем архіўнага матэрыялу, яго крытычнай праверкай і публікацыяй. Ля вытокаў айчыннага крыніцазнаўства і гістарыяграфіі стаяў І.Пацей. Пра значэнне гістарычных крыніц для даследчыка мінуўшчыны ён пісаў: «Калі хто апісуе якуюсь падзею з папярэдніх стагоддзяў ... і не мае у сябе ніводнага даўняга сведчання, той хутчэй заслугоўвае на глум і наругу, чым на давер» [577, с.404].
У далейшым ва уніяцкім асяроддзі сфармавалася цэлая плеяда гісторыкаў еўрапейскага ўзроўню: Я.Суша (сярэдзіна ХVІІ ст.), І.Кульчынскі (першая палова ХVІІІ ст.), М.Баброўскі і І.Даніловіч (першая палова ХІХ ст.). Народжаная 1596 годам палемічная літаратура яшчэ не даследавана як з'ява беларускай гістарыяграфіі і крыніцазнаўства. Пра цікавасць уніяцкай эліты да айчыннай і сусветнай канфесійнай і грамадзянскай гісторыі сведчаць кнігі гэтай галіны ў базыльянскіх бібліятэках. Сярод іх абавязкова працы аб Фларэнційскім саборы, у прызнанні рашэнняў якога, дарэчы, прысягалі уніяцкія вышэйшыя іерархі пры ўступленні на пасаду [229-232].
Прэтэнзіі уніятаў на старажытнасць свайго спавядання і, адпаведна, на гістарычныя карані Берасцейскай згоды знайшлі адлюстраванне ў афармленні яго аднайменным прыметнікам. Вызначэнне «святая старажытная унія» фігуруе ў лісце І.Кунцэвіча да Л.Сапегі 1622 г. «Архімандрыя Ляшчынская, в уніі св. старажытнай будучая» (у Пінскім п.) згадваецца пад 1669 г. [12, а.2]
Рэлігійныя інтарэсы сучаснікаў рэформы 1596 г. разышліся, і грамадская думка адносна яе палярызавалася. Было нямала людзей, якімі яна ўсведамлялася справай годнай, законнай, святой і нават выратавальнай ва ўмовах канфесійнай напружанасці і ўціску з боку касцёла, з якім яны намерваліся інтэгравацца «без образы сумленья и веры нашое»[495, с.81], з перакананнем, што новая вера пры гэтым не ствараецца.»Не лічы грахом, ані сорамам таго, што іншыя народы без сораму і без граху зрабілі…», - пераконваў М.Сматрыцкі у 1628 г. Віленскае брацтва прызнаць над сабой вяршэнства папы рымскага [961, с.309]. Ён лічыў, што звычаі, маральныя нормы, ідэалы беларусаў і ўкраінцаў не адпавядаюць сучаснаму жыццю і шкодныя ў перспектыўных адносінах, што праваслаўная вера і адукаванасць - гэта несумяшчальныя паняцці. Шлях абнаўлення ён бачыў у перайманні рыма-каталіцкай царквы і заходняй культуры, якія больш «культурныя» і «адукаваныя» [900, с.237-238].
Далёка не ўсё беларускае грамадства пагадзілася тады з такім гістарычным выбарам епіскапата, за якім пайшла спачатку толькі жменька народу. Сутыкнуліся два розныя разуменні доўгу перад традыцыямі і звычаямі продкаў. Намаганні арыентавай на будучыню духоўнай эліты спатыкаюцца аб менталітэт уласнай паствы і падначаленага кліра, у большасці сваёй прывержаных да праваслаўя як запаветнай святыні продкаў і сімвалу «рускай народнасці», якія стаялі за недатыкальнасць той і другой. Народ заўсёды кансерватыўны адносна культурных і рэлігійных навацый. Тагачаснаму чалавеку, выхаванаму на рэлігійным светапоглядзе, разрыў вузла іерархічнай залежнасці ад Канстанцінопаля, якое парушала 600-гадовую традыцыю яму падпарадкавання, ўяўлялася гістарычным катаклізмам, пераваротам, царкоўнай бядой, цяжкім злачынам, які пагражае вечнай карай, канцом свету. Не разумеючы, чым дрэнны асвечаны часам стары ўклад, якая патрэба ў ломцы векавых царкоўных устояў, многія перажывалі унію як нацыянальную і асабістую катастрофу і нават мінулае сталі дзяліць на 2 перыяды: да 1596 г. і пасля яго. Выхаваныя на звернутым у мінулае традыцыяналісцкім прынцыпе «чым старажытней, тым сапраўдней», яны разглядалі адступленне берасцейскіх наватараў ад старыны як адступленне ад ісціны. Арганізатары уніі недаацанілі трываласць рэлігійнай традыцыі на Беларусі. Павярнуць царкоўную самасвядомасць вялікай часткі праваслаўнага народа аказалася справай нялёгкай. Акрамя таго, у берасцейскай мадэлі уніі праваслаўным артадоксам убачылася здрада свайму народу, Айчыне, знявага нацыянальных традыцый. У 1595 г. па «Літве» разыходзіліся лісты, якія клеймавалі мітрапаліта Рагозу Іудай і здраднікам веры [979, с.59].
Ва ўмовах, калі элементы праваслаўнага культавага комплекса (рытуалы, абрады, звычаі, святы і г.д.) мелі характар этнавызначальнай прыметы, і любы адыход, адмова ад іх пагражалі стратай этнічнай адметнасці, пераход пад юрысдыкцыю Ватыкана не толькі абражаў рэлігійнае самалюбства апалагетаў праваслаўя, але і закранаў іх нацыянальны гонар, бо рэлігійна збліжаў з Польшчай, ад якой зыходзіла вялікая небяспека дэнацыяналізацыі. Ніякія аргументы уніяцкіх рэфарматараў аб пашане старыны і вернасці традыцыі не былі пачуты апанентамі.
У грамадскай думцы востра паўстала дылема Усход-Захад, у якім адны бачылі небяспеку, другія - узор для пераймання. Сутнасць тагачасных спрэчак зводзілася да таго, ці збліжацца з еўрапейскай культурай, ці захаваць непарушнымі традыцыйныя каштоўнасці. Нацкоўваючы народны гнеў супраць натхніцеляў уніі, артадоксы абвінавачвалі іх ў схіленні перад чужаземнымі звычаямі і культурай: «Русь хулите, а Латину хвалите» [497, с.216]; «Новых прав чужоземских, незвыклых порядков жадаете, нового архиерея прагнете, нового пана шукаете» [836, с.38]. Намаўляючы грамадству ідэю аб выключнасці праваслаўя, яго наканаванасці беларусам, яны навязвалі думку, што «униатское новомыслие» з'яўляецца скажэннем веры і заменай праваслаўя каталіцтвам. Яны анафемствалі і клялі творцаў уніі, прышчэплівалі народу антыпатыю да гэтых «папежнікаў» і нянавісць да іх дзецішча. Іх намаганнямі, пазней падхопленымі царскай і камуністычнай гістарыяграфіяй, за міжцаркоўным паразуменнем 1596 г. замацавалася рэпутацыя нацыянальнай здрады, а яго дзеячы зняслаўлены і асуджаны на праклён як апошнія нягоднікі і ворагі народа. Сфармаваны вякамі негатыўны вобраз уніі, заснаваны, галоўным чынам, на крыніцах, што выйшлі з-пад пяра яе праціўнікаў і нядобразычліўцаў, да нашага часу пануе ў ментальнасці праваслаўных, ды й большасці беларусаў. Зразумела, людзі заўсёды імкнуцца аспрэчыць тое, што не адпавядае іх традыцыйным уяўленням.
Кожны бок ўкладваў тады сваё разуменне ў паняцце этнаканфесійнага патрыятызму. У адных ён выступаў ў жаданні духоўнага адраджэння свайго народа праз «паправу» царквы шляхам дапушэння ў яе заходніх элементаў. Патрыятызм іншых выяўляўся ў недапушчэнні якіхсьці змен у царкве, у кансервацыі сярэднявечных традыцый, у чым ім бачылася галоўная ўмова захавання самабытнасці этнакультурнага аблічча насельніцтва і стрымлівання асіміляцыйнага ціску каталіцызму, у супрацьдзеянні ўзмацненню кантактаў з заходнееўрапейскімі краінамі і захаванні вернасці канстанцінопальскаму патрыярху. Супраціў уніі яны атаясамлялі са зберажэннем нацыянальнага гонару.
На альтэрнатыўным Берасцейскім саборы прагучаў заклік да святарства, прадстаўнікоў гарадскога самакіравання і рамеснікаў: «Уладыкі праклятыя да Лаціны прысталі, асцерагайцеся іх, не аддавайце ім паслушэнства» [558, с.999]. Яго ўдзельнікі далі зарок за сябе і за сваіх нашчадкаў супраціўляцца ўсялякім «новым речам», якія парушаюць старадаўнія царкоўныя звычаі [610, с.1050]. Канфліктнасць Берасцейскага сабора была перанесена на грамадства.
Разгорнутая лідарамі праваслаўнай апазіцыі антыуніяцкая істэрыя дала плён. Да пачатку ХVІІ ст. іх намаганнямі унія была дастаткова скампраментавана ў вачах грамадства праваслаўнай апазіцыяй. Наладзіўшы уніяцкі эксперымент епіскапы не змаглі прадбачыць такога моцнага масавага супраціву, арганізаванага іх апанентамі. Усё здавалася прасцей: шэраговы клір пойдзе за кіраўніцтвам і павядзе са сабой масы. Але добрыя намеры епіскапаў наткнуліся на неразуменне і байкот падбухторанай традыцыяналістамі праваслаўнай большасці, якая ў сваім патрыятычным кансерватызме не прызнала рэформы.
Падтрымка уніі сілай і аўтарытэтам дзяржаўнай улады паставіла ў апазіцыю да царкоўна-рэлігійнай палітыкі Рэчы Паспалітай значную частку праваслаўнага духавенства, шляхты, гараджан. Іх апазіцыйнасць выступала ў розных формах - ад пратэстаў, соймавых дэбатаў, ультыматумаў, антыуніяцкай палемікі да рознага роду эксцэсаў і нават паўстанняў. Апазіцыя абрала такую тактыку: біць і плакаць, біць і крычаць, што яе крыўдзяць [1475, с.219]. Галоўнымі антыуніяцкімі асяродкамі былі праваслаўныя брацтвы, якія на чале з Віленскім арганізавалі акцыю імпічмента вышэйшай іерархіі, паралізоўвалі яе дзеянні на карысць уніі, звалі народ быць непахісным у праваслаўі. Найбольш моцны адпор уніі аказалі гарады. У 1619 г. зачыніў свае брамы перад Кунцэвічам Магілёў. У 1621 г. супраць яго ўзбунтаваліся Полацк, Віцебск, Мсціслаў, Магілёў. Спроба вырашыць канфлікт запячатваннем цэркваў прывёў да яго замардавання ў Віцебску ў 1623 г. Асабліва моцныя антыуніяцкія настроі з 1620 г. запанавалі на ўсходзе і поўдні Беларусі, у раёнах уплыву варожых да царкоўнай згоды Расійскай дзяржавы і Запарожскай сечы, чыя пазіцыя аказвала значнае ўздзеянне на менталітэт праваслаўнага насельніцтва. Умяшанне гэтых палітычных сіл у міжцаркоўныя адносіны на Беларусі выводзіць канфлікт за царкоўную агароджу і прыводзіць да яго інтэрнацыяналізацыі. Культурная прываблівасць уніі, якая прыцягнула да яе М.Сматрыцкага і К.Саковіча, нічога не значыла для казацкай старшыны. Яна выкарыстала унію ў палітычных мэтах як спосаб легітымацыі паўстання Б.Хмяльніцкага і разменную манету ў перамовах з каралеўскай уладай [1147].
Шляхта вагалася ў стаўленні да уніі. Непадрыхтаваная да якогасьці абнаўлення, яна ацаніла гэту навіну як замах на свае правы. Не жадаючы прыносіць свае перакананні ў ахвяру дзяржаўнай палітыцы, яна на соймах і сойміках спачатку вымагала анулявання уніі, а з 1630-х г. пад уплывам змены палітыкі Рэчы Паспалітай адносна праваслаўя і росту прыхільнікаў уніі стала яе падтрымліваць [1280, с.98]. Тое, што сцяг абароны праваслаўнай веры падхапіла казацтва, яшчэ болей адштурхоўвала ад яе да таго часу ў асноўнай сваёй масе акаталічаную арыстакратыю. «Вышэйшасць» лацінскага абраду і няроўнасць, прыніжаны статус абраду ўсходняга былі галоўнай перашкодай для пашырэння сярод яе уніяцкай ідэі.
Замест чаканай кансалідацыі 1596 год кінуў у канфесійна раз'яднаную беларускую народнасць, якая і без таго ўжо зведала ўдар паланізацыі вышэйшых станаў, зерне рэлігійнай варожасці, яшчэ больш накаліў канфесійную напружанасць. Уніяцкая задума епіскапаў выклікала глыбокую дэмаралізацыю ў частцы грамадства, а разам з узнятай праваслаўнымі артадоксамі навалай абурэння - дэзарганізацыю ў народзе, стала крыніцай канфліктаў і яшчэ большай дэзынтэграцыі этнасу па веравызнаўчай прымеце, які палярызуецца на глебе адносін да царкоўнага наватвору.
Разлік на безбалеснае рэфармаванне і трансфармацыю праваслаўя абярнууўся яго расколам. Дзве веры грэчаскага абраду сталі антаганістамі на Беларусі, выхоўваючы сваю паству ў духу ўзаемнай адчужанасці, варожасці, нянавісці, якія ў першыя пасляберасцейскія часы шырыла палемічная літаратура. Яна навязвала масавай свядомасці ўспрыняцце канфлікту, выкліканага да жыцця Берасцейскай уніяй, як канфлікту міжнацыянальнага - паміж польскім і «рускім» народамі, і палітычнага - «рускага» народа з дзяржавай, у якой улада знаходзіцца ў руках палякаў. Намаганнямі праваслаўных палемістаў масавай свядомасці не было характэрна разуменне асаблівага месца уніяцкай царквы ў лацінскім свеце, уласцівае яе эліце [1265, с.126, 128; 717, с.156].
Канфлікт паміж «Руссю ўз'яднанай» (з Рымам) і «неўз'яднанай» прыняла характар зацяжнога разладу. Спыніць яе не маглі ні соймавыя пастановы, ні ўрадавыя распараджэнні, ні прымірэнчыя саборы. Зразумела, стабілізацыыя уніяцкай царквы і страта вернікаў была вялікім ударам не толькі па прэстыжу праваслаўнай царквы, але і па яе матэрыяльнаму становішчу. Канфесіі супрацьстаялі адна адной па шырокаму спектру пытанняў: сферы ўплыву, культавая маёмасць, арганізацыя рэлігійнай дзейнасці, канкурыравалі за ролю лідэра ў нацыянальным адраджэнні.
Барацьба уніяцкай царквы за месца «пад сонцам», з аднаго боку, і вайна, абвешчаная ёй праваслаўнай апазіцыяй, з другога, замест чаканага спакою і ўмацавання Рэчы Паспалітай, сталі крыніцай пастаянных узрушэнняў у дзяржаве, якія пагражалі ёй згубнымі наступствамі. Пэўныя афіцыйныя колы сталі атаясамліваць з уніяй «смуты и раздоры» ў народзе, «нестроения» ў краіне. Яе неўзлюбілі, бо лічылі «віноўніцай усіх гэтых няшчасцяў». Дзяржаўныя мужы (у прыватнасці, Л.Сапега) убачылі ў грамадскім спакоі больш карысці, чым ва уніяцтве. Асабліва моцнай такая думка была ў 20-50-я гады ХVІІ ст. Поспехі запарожскага войска, а потым і расійскай зброі ў 40-50-я г. выразна прадэманстравалі гатоўнасць урада ў інтарэсах дзяржавы ахвяраваць уніяй. Але к канцу 50-х гадоў тыя ж колы сталі пераконвацца, што не унія, а праваслаўе ў асобе казакоў і ўзбунтаванага народа - прычына бед Рэчы Паспалітай. Яно развівала прамаскоўскія настроі і памкненні, якім уніяцтва было лепшым проціяддзем [916, с.218-220]. Пазіцыя акупацыйных уладаў, якія ў 1654-1655 г. забаранілі уніяцкую царкву, прыводзіла да распальвання антыуніяцкіх настрояў на Беларусі. З другога боку, яе пераслед жывіў антымаскоўскія настроі той часткі беларусаў, якія свядома прымалі уніяцтва і лічылі яго сваёй верай.
Апазіцыя не змагла стрымаць з'яўлення і поступу альтэрнатыўнай царквы. Яна вытрывала, нягледзячы і на вонкавыя цяжкасці, а ў другой палове XVII ст. фартуна стала паварочвацца да яе тварам. Ужо з 1630-х гадоў ідзе паварот у яе бок настрояў шляхты, якая да таго часу ў асноўнай сваёй масе адвярнулася ад праваслаўя і акаталічылася. Адпадзенне часткі Украіны ў 1667 г., падпарадкаванне ў 1685 г. Маскоўскаму патрыярхату Кіеўскай мітраполіі змянілі адносіны беларуска-ўкраінскага грамадства, урада Рэчы Паспалітай у бок спрыяння уніі, у якой убачылі аснову незалежнасці ад Расіі і нейтралізацыі па-маскоўску зарыентаванага праваслаўя. Рост унійных настрояў у грамадстве, унутраны раскол у праваслаўнай царкве, адыход ад яе шляхты разам са спадам пасля 1667 г. палітычнага значэння казацтва - галоўнага ўнутранага ворага рэлігійнай інтэграцыі - спрыяла павелічэнню ўплыву уніяцтва на тэрыторыі з перавагай праваслаўнага насельніцтва. Яшчэ нядаўна асуджанае на поўнае вынішчэнне, яно ў апошняй трэці XVII ст. вырасла колькасна, узмацнілася ўнутрана і на мяжы XVII-XVIII ст., нягледзячы на моцнае супрацьдзеянне звонку, стала самай масавай канфесіяй на Беларусі. Трыумфальны поступ уніяцтва, часова перарваны яшчэ адной спробай расійскага ўрада яго поўнага, у тым ліку і фізічнага, вынішчэння ў час Паўночнай вайны, працягваўся амаль да канца XVIII ст. і суправаджаўся моцным парадзеннем праваслаўных шэрагаў. У беларускіх паветах ВКЛ, паводле даных Я.Н.Мараша, у 1790 г. было 143 праваслаўныя, 283 каталіцкія і 1199 уніяцкіх прыходаў [988, с.226].
Пашырэнне уніяцтва за кошт праваслаўных братоў у Хрысце не абыходзілася без іх дыскрымінацыі. Аднак гэты працэс ішоў не толькі пад прымусам, як тое намагалася прадставіць праваслаўная апазіцыя, але ў значнай ступені добраахвотна. Гісторыкі канца XVIII-ХХ ст., якія пайшлі за ёй, намалявалі не адпаведную рэчаіснасці гіпербалізаваную карціну маштабных рэпрэсій у сувязі з увядзеннем Берасцейскай уніі. Зразумела, вера не змагла б шырыцца і пратрымацца 243 гады, калі б засноўвалася толькі на прымуcе. Найбольшую вастрыню канфесійнае супрацьстаянне набывала тады, калі справа тычылася маёмасці: культавых будынкаў, іх начыння, зямель.
У малавядомым адказе І.Кунцэвіча на знакаміты ліст Л.Сапегі (1622 г.) полацкі ўладыка катэгарычна адкідае ўзведзеныя на яго абвінавачванні ў жорсткасці і зверствах. Адмаўляла гвалт у дачыненні праваслаўных дыпламатыя Рэчы Паспалітай: «На унію прыступае Русь сама сваёй воляй, а не прымусам якім» [189; 190; 193]. Адзін з сучаснікаў пракаментараваў шматлікія прадстаўленні Г.Каніскага расійскаму ўраду, у якіх ён пры кожным зручным выпадку паказваў тых, хто распаўсюджваў уніяцтва як марадзёраў і тыранаў, наступным чынам: «Калі б сотая частка напісанага ім была праўдай, то нам трэба было б чырванець ад сораму за сваіх продкаў» [359, а.4 адв.].
Незалежна ад шляхоў прыняцця веры, у ІІ-ІІІ пакаленні яна ўжо лічыцца вызнаннем бацькоў і дзядоў і для ўсіх астатніх нашчадкаў з'яўляецца сваёй, роднай. Тое, што ў 1596 г. успрымалася як народная бяда, праз стагоддзе стала святыняй, атрыманай у спадчыну ад продкаў. Прызначаная ў 1746 г. Варшавай для разбору скаргаў праваслаўных дзяржаўная камісія назірала, што «ў Полацкім, Віцебскім ваяводствах людзі гадоў сто таму унію прынялі, хоць бы тады іх дзяды былі прымушаны, цяпер жывучыя людзі добраахвотна з'яўляюцца католікамі» [397, а.207]. У той жа час перавод чалавека ў другую веру без яго свядомага ўдзелу і перакання робіць яго тайным прыхільнікам ранейшай веры, гатовым пры зручным выпадку да яе вярнуцца і кінуць навязаную.
У залежнасці ад шляхоў прыняцця уніяцтва выдзяляюцца дзве катэгорыі вернікаў: добраахвотныя (свядомыя, шчырыя) і нявольныя (фармальныя). Да першай належаць наваградскі ваявода Ф.Тышкевіч, які ў 1597 г. называў яго «сваёй верай» [732, с.212]; 11 сялян маёнтка Бараўшчына (Аршанскі п.), якія ў 1747 г. сведчылі перад Богам і згаданай дзяржаўнай камісіяй, «што без усялякага прымусу з добрай нашай волі прыступілі да св. Уніі, у якой пастаянна жадаем заставацца» [397, а.319]; тых шматлікіх уніятаў, якія баранілі сваю веру перад наступам расійскага праваслаўя, а пасля 1839 г. тайна вызнавалі яе, і інш. Калі сяляне маглі стаць уніятамі па загаду свайго пана, то эліта (Ф.Тышкевіч, М.Сматрыцкі, С.Полацкі і інш.) рабіла гэта свядома, прызнаючы, такім чынам, вартасць уніі. На працягу 2,5 стагоддзя яе падтрымлівалі епіскапы, святары, манахі, вернікі, зведваючы знявагу, ганенні, непаразуменне, а бывала, нават цаной жыцця.
Дыферэнцыяцыя уніятаў на добраахвотных і нявольных выявілася ўжо ў 1620-я - 1630-я г. Пасля пастаўлення ў 1620 г. іерусалім патрыярхам Феафанам на полацкую кафедру М.Сматрыцкага да яго перабеглі амаль усе жыхары ад уніята Кунцэвіча. З лібералізацыяй рэлігійнай палітыкі ўрадам Уладзіслава ІV у 1633-1635 г. «большай часткай высвятлялася, што тыя, якія лічыліся да гэтага часу уніятамі, зусім не схільныя да уніі, будучы прыцягнутыя да яе пагрозамі і наогул знешнім ціскам, і цяпер, пры змене абставін, абвяшчалі сябе праваслаўнымі» [773, дадатак, с.125].
Больш слабыя традыцыі суіснавання з заходнім хрысціянствам, больш моцны і арганізаваны супраціў уніі на ўсходзе Беларусі, суседства Расіі з яе лацінафобіяй абумовілі наяўнасць там значнай колькасці людзей, якія толькі ў сілу абставін прыкідваліся лаяльнымі да рэлігійнай згоды. Сярод іх - віцебскія мяшчане, выракам камісіі ў 1636 г. абавязаныя падпарадкоўвацца архіепіскапу Сяляве [399, а.5-7, 9]; іх нашчадкі, якія ў 1721 г. апынуліся на лаве падсудных за тое, што «прыкрываючыся адным толькі імем уніятаў, ... выконваеце свае схізматыцкія абрады, і іншых людзей, існых уніятаў, прыцягваеце і падгаворваеце да дызуніі, спакушаючы гэтых набожных і правых уніятаў сваім прыкладам» [504, c.365]. Г.Каніскі даводзіў Сіноду дзесяткі прозвішчаў сялян і гараджан, якія толькі фармальна лічыліся уніятамі [1139, с.290]. Праўда, у імкнені да павелічэння сваёй паствы ён не заўсёды быў шчыры - дыпламатыя Рэчы Паспалітай інфармавала расійскі двор «аб хітрасцях магілёўскага ўладыкі», які добраахвотна прыступіўшых да уніі людзей называе прымушанымі [397, с.212]. Нашу выснову аб двух катэгорыях уніятаў пацвярджае назіранне Бантыш-Каменскага: тых, што нядаўна самі ці чые бацькі прынялі уніяю пад ціскам, няцяжка будзе вярнуць у праваслаўе; значна больш намаганняў патрабуюць тыя, «кои в дальних предках своих, быв превращены в унию, заматерели уже в оной» [689, с.413].
Менталітэт уніятаў фармаваўся пад уздзеяннем трох суб'ектаў уціску: унутраная праваслаўная апазіцыя, польскі касцёл і Маскоўскі патрыярхат.
Паслядоўнікі грэчаскай царквы цураюцца заходняй культуры і каталіцкай веры, крок якім насустрач зрабіла унія, чым і адштурхнула ад сябе праваслаўнае насельніцтва ВКЛ і вышэйшыя духоўныя і свецкія колы Расіі. З ілюзорнага валодання ісцінай, як сцвярджаюць сучасныя расійскія культуролагі, вынікала замацаваная ў праваслаўным культурным архетыпе нецярпімасць да ўсякага роду іншадумства, якое трактавалася як ерась, ухіленне ад правільнага шляху [937, c.396]. Нядобразычліўцы уніі «жадалі б лепш султана турэцкага, чым папу рымскага слухаць» [392, а.501], заклікалі да знішчэння, у тым ліку фізічнага, яе змагароў: «Звитяжай же зрайцов: первей униатов...» [902, с.143]. Пры гэтым нагадвалі пра расправу з І.Кунцэвічам [600, с.295, 320-321], якая моцна ўразіла абодва процістаячыя бакі і засталася ў памяці многіх пакаленняў. Святар з Магілёва, дзе ў другой палове ХVII-XVIII ст. былі асабліва моцныя антыуніяцкія настроі, скардзіўся ў 1769 г.: «Колькі разоў давялося сваімі вушамі чуць, што тыя ж схізматыкі намераны ўпапіць у Дняпры або ганебна замучыць нас» [358, а.1]. Смяртэльным злом было уніяцтва для праваслаўнага святара і манаха. Звычайнай справай сталі абразлівыя выпады супраць яго, у прыватнасці, словы «католік», «ератык», «схізматык», якімі ў 1626 г. публічна ахрысціў мясцовых базыльян віленскі лаўнік Г.Лампартовіч [552, с.197]. Крычаўскі пратапоп клянаў у 1746 г. свайго падапечнага, што ён прыняў праклятую веру і стаў ні то псом, ні то чортам [79, а.362]. Яшчэ не напісаная кніга гісторыі падаўлення, часта прэвентыўнага, уніі праваслаўем чакае быць аб'ёмістай.
У сваёй антыпатыі, якая часам пераходззіла ў варожасць да уніяцтва, праваслаўная апазіцыя знайшла разуменне і падтрымку ў далёка ёй не ўсёй любімай Маскве, дзе з утварэннем патрыярхата ўзмацніліся антылацінскія настроі, а з заключэннем дапусціўшай «лацінства» Берасцейскай уніі - недавер да Захаду. Пры гэтым непрыязнь праваслаўных ВКЛ і Расіі да уніяцтва была большая, чым да рыма-каталіцызму [1341, с.61]. Усё ў ім было ненавіснае: цяга да Рыма, Фларэнційская і Берасцейская «здрада», адцягванне мноства людзей ад Масквы да Варшавы.
У пачатку ХVІІ ст. маскоўскі патрыярх Філарэт накіроўваў гнеўныя памфлеты супраць «бязбожнай Літвы», чый клір прыняў уніяцтва [1177, с.86]. У 1639 г. не пусцілі ў Маскву разам са сваімі кнігамі магілёўскага друкара Собаля, бо яго патрон П.Магіла нібыта стаў уніятам. Спужаліся, каб разам з гэтымі кнігамі не пранікла ў Расію якая «смута і ерась» [583, с.157]. Захаванне этнічнага і канфесійнага адзінства «Русі» там бачылі ў ізаляцыі ад неправаслаўя. Апантаныя ўсведамленнем праваслаўнай рэлігійнай выключнасці, правячыя колы Расіі, пачынаючы з 1620-х г., больш двух стагоддзяў праводзяць палітыку падаўлення уніяцтва, распальваючы адпаведныя настроі і на Беларусі.
Антырасійскі менталітэт уніяцкага духавенства і народа, іх боязь гэтай краіны, такім чынам, мелі пад сабой грунт. Яны былі пазбаўлены спаканвечнай цягі аддацца пад уладу расійскага самаўладцы, якую айчынная гістарыяграфія прыпісала ўсяму беларускаму народу. Мінскі базыльянскі архімандрыт Лубянецкі Пятра І «поносительными бранил и безчестил словами» [589, с.157-158]. У другой палове 1750-х г. нейкі уніяцкі святар «власть российскую премерзко ругал и неучтиво» [394, а.102]. Уніяцкаму духавенству былі блізкія лёсы Айчыны, доказам чаму з'яўляецца яго ўдзел у паўстаннях Т.Касцюшкі і 1830-1831 г. [1358, с.112-116; 966], спачувальныя адносіны да паўстання Каліноўскага, якога заступнікам быў абвешчаны І.Кунцэвіч. З канца ХVІІІ ст. уніяцкае насельніцтва масава ўстала ў апазіцыю царызму, чый наступ на іх веру выклікаў новую хвалю антырасійскіх і антыправаслаўных настрояў, якія ўзмацніліся ў 1830-я г. Эфект «уз'яднання» атрымаўся адваротным: уніят ставіўся да Расіі з нянавісцю, бо яна ліквідавала яго веру [545, с.70]. У ХІХ ст. з каталіцка-уніяцкіх колаў выйшла большасць лідараў апазіцыйных расійскаму ўраду рухаў і дзеячаў беларускага адраджэння [1298, с.51].
Арыентацыя праваслаўных на Расію і пошукі там пратэкцыі замацавалі ў вачах беларускіх уніятаў за імі рэпутацыю паплечнікаў Масквы, «здрайцаў» сваёй дзяржавы, крыніцу бед Рэчы Паспалітай [2, а.263-264; 3, а.88-89; 20, а.57], што яшчэ болей ўзмацняла міжканфесійную адчужанасць. Гэта кідалася ў вочы і замежным дыпламатам. «Нявернасць падданых, - пісаў у 1768 г. нейкі француз с Варшавы да рэзідэнта ў Гамбург, - узяла свой пачатак, як гавораць, ад узвышэння Масквы. Супраць караля той народ веры грэцкай заўсёды шукае пажытку з дапамогай хлусні» [2, с.263-264]. Калі творцы уніі бачылі ў праваслаўнай апазіцыі непаслухмяных падначаленых, якіх трэба добрапрыстойнымі метадамі схіліць на свой бок, то іх наступнікі ўжо кінулі выклік «праклятай схізме», якую абвінавачвалі ў царкоўным расколе і адшчапенстве. Уніяцкае духавенства выхоўвала ў сваёй паствы пагарду да праваслаўя, якую падавала верай няпоўнавартай і недасканалай, навязвала думку аб перавазе уніі над «схізмай». У гэтым абразлівым найменні была «великая кривда всему народу релии греческое», сатысфакцыі якой ён шукаў пратэстамі [600, с.130-131]. У 1767 г. дзяржаўная камісія па справах дысідэнтаў забараніла ўжыванне ганьбуючых іх гонар мянушак ерэтык, адшчапенец, сызматык і інш. [396, а.92 адв.].
У канкурэнцыі за сферы ўплыву уніяцкі і праваслаўны клір не цешылі адзін другога ўзаемапавагай. 1747 г. дзісненскі парох пабіў свайго праваслаўнага калегу. У судзе крыўдзіцель абвінаваціў святара «няшчаснай дызуніі», што ён утручаеца ў яго прыход: хрысціць дзяцей, вянчае і пераманьвае ў сваю схізматыцкую царкву уніяцкую паству [301, а.1-2]. Крыніцы ХVІІ-ХVІІІ ст. зафіксавалі факты пераследу і здзеку рэўнаснага да сваёй веры і уніяцкага, і праваслаўнага духавенства над прадстаўнікамі сваёй жа народнасці, з якімі яго падзяляла вера [68, а.273 адв.; 358, а.1; і інш].
Калі адносіны паміж прадстаўнікамі гэтых галін хрысціянства характаразываліся часам пераходзячай ў варожасць адчужанасцю, якая нагняталася духавенствам абедзвюх канфесій у яго канкурэнцыі за сферы ўплыву і паству, то ўспрыманне ў пары уніяты - католікі падаецца больш складаным і неадназначным. Гэта было узаемасыходжанне і ўзаемаадштурхоўванне адначасова. Сучаснікі уні (І.Сямашка) і яе даследчыкі (М.Пятроў, С.Сенік) адзначаюць, што беларусы аказаліся больш падвержанымі ўплыву каталіцызму, чым украінцы.
Любоў і ўзаемаразуменне, здавалася, запанавалі ва уніяцка-каталіцкай супольнасці. «Братия наша милая паны Рымляны», - гучыць зварот у берасцейскіх дакументах [495, с.78]. Наколькі мілая была унія другому боку ў час яе заключэння сведчыць прымаўка, што ўзнікла тады ў каталіцкім асяроддзі: «Мелі двух Пацеяў - Іпація і Яна (праціўнік каталіцтва і уніі з аднолькавым прозвішчам - С.М.), - першага ад Езуса, другога ад шатана» [1243, с.46].
Але як не падкрэслівалі нашы рэлігійныя рэфарматары, як ні засведчваў Ватыкан, што «уніяты - гэта сапраўдныя католікі» [552, с.124, 148], тыя аказаліся чужакамі ў каталіцкай царкве. «Знай, русін, які прыняў унію, - з сумам канстатуе уніяцкі пісьменнік канца ХVІІІ ст., - знай, што ты дарэмна стараешся ... даказаць сваё вернападданства, паслушэнства...: табе ніхто і ніколі не паверыць. ...Ты, русін, хаця і прыняў унію, але ўсё-ткі працягваеш заставацца галіной таго дрэва, у карэнні якога найперш закладзены яд. Ты ж … належыш … да ўсходняй царквы, якая некалі асмелілася сапернічаць і параўноўваць сябе з Захадам. Вось, здаецца, тваё саграшэнне, за якое няма табе прабачэння і якое ў вачах света (лацінскага - С.М.) цяжэй першароднага граха…; … яго не загладзіш ні хрышчэннем, ні пакаяннем, ні уніяй, ні здрадай многім з даўніх тваіх абрадаў…» [612, с.474-475].
Уніяцтва зменшыла выхаваную праваслаўем варожасць беларускага грамадства да «лацінства», якое праз 200 гадоў з пачаткам аправаслаўлівання ўжо было ім гістарычна бліжэйшым, але было пазбаўлена сляпога пакланення лацінскаму Захаду, сімпатыі да якога распрасціраліся толькі да пэўнай мяжы. Схіляючыся да Рыма, уніяты ніколі прыхільна не ставіліся да каталіцтва ў яго польскай форме, якое стагоддзямі, і асабліва ў 1569-1863/1864 г., паслядоўна і настойліва размывала нацыянальны патэнцыял беларускага народа, культывуючы ідэю польскай нацыянальнай і рэлігійнай выключнасці; разбурала этнічную самасвядомасць уніятаў, якім прышчэплівала комплекс рэлігійнай другараднасці, няпаўнавартасці і нацыянальнай ушчэрбнасці. Мы схільныя вызначыць уніяцтва, якое адышло ад праваслаўя, але не злілася з каталіцтвам, як форму царкоўнага нацыналізму, за які і недалюблівалі яго польска-каталіцкія колы, бо жадалі бачыць у гэтай веры толькі масток для папаўнення касцельных шэрагаў за кошт праваслаўных беларусаў, доказам чаму з'яўляюцца і выйшаўшыя з каталіцкага асяроддзя праекты знішчэння «рускага абраду» 1717 і 1786 г. [545, с.207-220; 580; 618; 1323, с.560]. Таму спалучаная з грэбаваннем паблажлівасць да яе змянялася яе пераследам. Вымушаны лічыцца з беларускай праваслаўнай царквой, што мела моцнага заступніка ў асобе расійскага манарха, уніяцкую каталіцкі клір асабліва не шанаваў. Па выказванню 1769 г. магілёўскага святара, яны «схізматыкаў баяцца, а на нас меней звяртаюць увагі» [358, а.2].
Падтрымліваючы унію, ксяндзы імкнуліся не да роўнасці вызнанняў, а да прывілеяванага становішча касцёла. Яны зласловілі з амбонаў, што лацінская вера лепшая і добрапрыстойнейшая за унію, бо з'яўляецца панскім, высакародным, пануючым вучэннем, а унія - мужыцкае, невуцкае, пагарджанае, уласцівае невысакароднай рускай пародзе людзей. Аб'ектам кпінаў і грэбавання была яна і з боку паноў, якія праяўлялі адносна яе менш жорсткасці, чым да праваслаўя, затое болей пагарды і насмешкі. У свядомасці шараговых вернікаў тыя і другія сеялі ўяўленне аб уніі як ніжэйшым разрадзе каталіцтва, аб уніятах як аб «недасканалых католіках», людзях другога гатунку [676, с.337, 339-340].
Супадзенне сацыяльнай дыферэнцыяцыі беларускай народнасці з яе дэзынтэграцыяй па рэлігійнай і моўнай прымеце прыводзіла сялян да атаясамлівання ўсяго вышэйшага, высакароднага, духоўнага з польскім і каталіцкім. Дажыўшае да нашага часу самаатаясамліванне беларускасці з правінцыйнасцю, ніжэйшасцю - нядобрая спадчына тых часоў і працэсаў. Крыніцы ХVІІІ-ХІХ ст, калі сацыяльная база уніяцтва акрэслілася ў асноўным як сялянская, данеслі да нас выраз «верыць па-панску». Паводле назіранняў Л.С.Лыкошынай, у ХІХ ст., калі за кошт уніятаў жывіліся каталіцкі касцёл і праваслаўная царква, многія выхадцы з простага народа, якім удалося ўзвысіцца над сваім асяроддзем, не надта жадалі вярнуцца ў «халопскую» веру [966, с.126].
Адарванае ад праваслаўя і непрынятае як паўнацэннае ў каталіцызме, уніяцтва апынулася на раздарожжы. «Павер мне, няма на свеце, каму б унія і уніяты так моцна падабаліся, усе іх, усходнія і заходнія хрысціяне, цярпець не могуць: усходнія як сваіх адшчапенцаў, заходнія як прышэльцаў, якім ніколі не давяраюць», - прызнаваўся ў 1773 г. адзін з праваслаўных публіцыстаў [485, а.10]. Недавер касцёла, яго дыскрымінацыйная палітыка адносна уніятаў, няроўная трактоўка абрадаў, што абражала нацыянальны гонар «русінаў», падрываюць традыцыйнае ўяўленне беларускай гістарыяграфіі аб гэткай уніяцка-каталіцкай ідыліі, пастаўленай у свой час пад сумнеў оксфардскімі рэлігіяведамі [1458, с.195].
Дваістае становішча уніятаў і адначасна імкненне да нейкай раўнавагі стварала ў іх адпаведны тып свядомасці, жыццёвы код. На думку Т.Мікуліч, менавіта з часу ўмацавання уніяцтва, калі пад уздзеяннем шэрагу фактараў (насычэнне пісьмовай «рускай» мовы мясцовымі асаблівасцямі і інш.) актуалізуецца беларуская этнічнасць, пачала выпрацоўвацца суадносная з гэтай канфесіяй беларуская адаптацыйная стратэгія. Побач з ёй у пачатку ХVII ст. на насельніцтва Беларусі ўплывалі яшчэ дзве адаптацыйныя стратэгіі: усходняя (руская) і заходняя (польская), суадносная адпаведна з праваслаўем і каталіцтвам [1045, с.234].
Ад самага нараджэння уніяцтва брала на сябе складанейшую місію рэгулятара этнакультурнага жыцця беларусаў і два з паловай стагоддзі аказвала ўплыў на культуру, мараль, светапогляд і побыт нашых продкаў.
Канфесіі, сярод якіх у другой палове ХVII - першай палове ХІХ ст. колькасна дамінавала уніяцтва, аказвалі на беларусаў значна большы ўплыў, чым на свядомасць народаў, што мелі свой пануючы клас і сваю свецкую адукаваную эліту. Уніяцкая духоўная інтэлігенцыя ў значнай ступені фармавала самасвядомасць беларусаў, выхоўваючы іх у духу любові да Айчыны, адданасці сваёй дзяржаве (у той час як каталіцызм арыентаваў на Польшчу, а праваслаўе - на Расію); талерантнасці, якая праявілася найперш у здольнасці пазбаўленых геапалітычнага і этнаканфесійнага экспансіянізму беларусаў прымірыць у сваёй веры два адгалінаванні хрысціянства; павагі да працы і навукі, выкрышталёўваючы нацыянальную свядомасць, якая давала сілу і волю да барацьбы за незалежнасць. Існуе думка, што уніяцтва найбольш адпавядала экзістэнцыі, духу, ментальнасці беларусаў, іх нацыянальнаму характару [1231, с.526], мела пэўныя заслугі ў станаўленні і абароне беларускай нацыянальна-дзяржаўнай ідэі [718, с.28].
Асноўнай сілай, што падтрымлівала і ўзвышала веру, былі духавенства, гараджане, шляхта, зразумела, інтэлектуальная эліта, якія свядома прынялі яе. Яны лічылі яе годнай і не камплексавалі перад рыма-каталіцтвам. У Віцебску, дзе ў ХVІІ ст. унія прышчэплівалася з цяжкасцямі, у сярэдзіне ХVІІІ ст. сведкамі ў судзе маглі быць толькі людзі «годнай веры і пры тым, добрыя уніяты» [528, с.401]. Прыходскае святарства, што ўяўляла сабой вясковую «інтэлігенцыю», беднае, цёмнае, прыніжанае і загнанае, тым не менш, карысталася аўтарытэтам сваіх прыхаджан, для якіх святар быў духоўным настаўнікам. Даследчыкі адзначаюць своеасаблівую псіхалогію кліра. Як сцвярджае В.Харкевіч, у ХVІІ-ХVІІІ ст. сфарміраваўся тып папа-уніта - чалавека добрага, шляхетнага, але мала жвавага і амбітнага, а часта і недастаткова адукаванага [1350, с.13].
Для царквы ў цэлым характэрна убогасць і беднасць: у адрозненне ад падтрыманага арыстакратыяй касцёла яна атрымлівала прыбыткі толькі ад вернікаў-сялян, часткі гараджан і шарачковай шляхты ды невялікіх зямельных надзелаў. Неад'емнай рысай менталітэту уніяцкага селяніна, прыціснутага залежнасцю ад акаталічанага панства, была змардаванасць, забітасць і падвержанасць уплыву свайго пана [1303, с.144, 145, 153, 276].
Зусім іншым быў статус і менталітэт манахаў-базыльян. Прадстаўленыя ў асноўным выхадцамі са шляхецкага саслоўя, будучы інтэлектуальна значна вышэй за свецкі клір, яны ўтваралі ў царкве своеасаблівую касту. Па меры росту значэння ордэна ўзрастала і яго ганарыстасць. Ён крыўдзіў і трэціраваў прыходскае духавенства, трымаў яго ў невуцтве, каб самому манапалізаваць кіраўніцтва царквой. У вачах базыльян, якія з часам наблізіліся да рыма-каталіцкай рэлігіі і польскай культуры і залічвалі сябе да польскай арыстакратыі, «рускі» святар мала адрозніваўся ад іх «халопа». Вернае сваёй народнасці і рэлігіі белае духавенства было для іх нечым ніжэйшым, нецывілізаваным. Яно адказвала манаству недаверам. Мітрапаліт Л.Кішка, які глядзеў на базыльян як на ворагаў сваёй царквы, узяў курс на падаўленне самастойнасці і знішчэнне аўтарытэта ордэна. Манаскую пыху адчуў на сабе славіст М.Баброўскі [487, а.21]. Разлад ва уніяцкім асяроддзі моцна аслабляў царкву.
Такім чынам, Беларусь зведала найбольшае напружанне духоўных і інтэлектуальных сіл на «польскім» адрэзку айчыннай гісторыі менавіта ў сувязі з Берасцейскай уніяй, якая, апынуўшыся ў цэнтры духоўна-культурнага і грамадска-палітычнага жыцця наступнага паўстагоддзя, стала фактарам развіцця этнаканфесійнай самасвядомасці. Пасляберасцейскі час характарызуецца ўзмацненнем канфесійнага антаганізму, уздымам актыўнасці этнасу, абвастрэннем гістарычнай памяці, патрыятычных пачуццяў, розным разуменнем свайго доўгу перад продкамі. Поруч са схільнасцю да уніі было абумоўленае інерцыяй мыслення яе непрыняцце большасцю народа. Адданая анафеме і атакаваная праваслаўнай апазіцыяй, рэлігійная рэформа 1596 г. на першым этапе замест чаканай кансалідацыі паглыбіла рэлігійны раскол у беларускім грамадстве, стала крыніцай узрушэнняў у дзяржаве.
Шляхі прыняцця уніяцтва вызначылі наяўнасць двух катэгорый вернікаў: добраахвотных і нявольных. Прымяненне мер прымусу абарочвалася фармальным прыняццем веры. Маштаб рэпрэсій у сувязі з яго увядзеннем гіпербалізаваны сучаснікамі і, услед за імі, даследчыкамі.
Уніяты пагардліва ставіліся да праваслаўя як да хрысціянства другога гатунку і мелі антырасійскі менталітэт, а самі былі пагарджаныя польска-каталіцкімі коламі як «недасканалыя католікі» і дыскрымінаваны імі. Комплекс меншавартасці ў ХІХ ст. насаджаўся ім Расіяй. Уніяцкае сялянства характарызавалася забітасцю, але ўпадабаннем сваёй веры; блізкі яму прыходскі клір - убоствам, прыніжанасцю і малаадукаванасцю пры вернасці свайму народу; базыльянскае манаства, якое стаяла на больш высокай сацыяльнай лесвіцы, - даволі высокім інтэлектуальным узроўнем і фанабэрыстасцю; шляхта - адданасцю уніяцкай ідэі; царква ў цэлым - унутраным рознагалоссем і намаганнямі яе лепшых прадстаўнікоў зберагчы самую веру і яе этнакультурную адметнасць у саюзе з экспансіўным каталіцызмам.
БАРАЦЬБА УНІЯЦКАЙ ЦАРКВЫ ЗА САМАВЫЗНАЧЭННЕ Ў САЮЗЕ З РЫМАМ
Поўнае атаясамліванне уніяцтва з каталіцызмам, грунтаванае на непрызнанні за нашымі продкамі гістарычнага і маральнага права на царкоўна-рэлігійнае самавызначэнне і індывідуальнасць у межах хрысціянскай супольнасці, ігнараванне імкнення мясцовай іерархіі надаць міжцаркоўнаму пагадненню партнёрскі, а не палітычна і культурна знявольваючы характар, як трактавалі яго ў Польшчы, не дазволілі афіцыйнай дарэвалюцыйнай гістарыяграфіі і яе савецкім эпігонам убачыць розную ролю гэтых канфесій ў этнагенезе беларусаў у канцы ХVІ-ХVІІІ ст. і выйсці за межы разумення уніяцтва як толькі згодніцтва і беспрынцыповасці. Разгляд царкоўнай рэформы 1596 г., якая, акрамя ўсяго іншага, была адказам на новыя рэаліі беларускай этнаканфесійнай рэчаіснасці, з пазіцыі этнаабароны ломіць традыцыйнае пра яе ўяўленне і сведчыць пра здольнасць беларускіх і ўкраінскіх уніятаў супрацьстаяць не толькі Канстанцінопалю, але і Варшаве з Рымам.
Яшчэ ў пасланні 1476 г. «рускай» знаці ВКЛ да папы рымскага аб пажаданасці уніі агаворвалася, каб «кождый и своея церкви обычаи и устав не порушымо соблюдение» захаваў. Яна не павінна была выключаць разнароднасці культур, звычаяў, абрадаў. Ад другога боку чакалі пашаны сваёй самабытнасці [460, а.123]. У 1594 г. беларуска-ўкраінскі епіскапат задумаў прывесці «увесь люд посполитый до единости», «заховавши вцале все церемонии и обрадки хвалы божое и сакрамента светые водлуг звычаю стародавнего церкви восточное, ... абы по старому было» [49, а.6]. Варшаўскі нунцый Маласпіна 10 лютага 1595 г. паведамляў у Рым, што «епіскапы з Русі і Літвы» жадаюць злучыцца з каталіцкай царквой і пры гэтым «застацца верными сваёй рэлігіі» [635, с.48].
1596 г. зняў той канфесійны бар'ер, які аддзяляў праваслаўных ад католікаў. Але гэта быў толькі адзін бок справы. Стаўшы на берасцейскі шлях, нашы продкі адышлі ад праваслаўя, але не зліліся з рыма-каталіцтвам, ад якога таксама трымаліся на пэўнай дыстанцыі. Галоўную рэлігійна-культурную задачу уніяцкія лідары бачылі не ў збліжэнні з каталіцызмам, але імкнуліся забяспечыць сярэдзіннае становішча паміж праваслаўем і каталіцызмам [812, с.91]. Іх «рамантычны» праект увасобіўся ў знакамітыя 33 артыкулы, якія прадугледжвалі разумнае аб'яднанне заходнехрысціянскай дактрыны з вучэннем і абрадавымі традыцыямі ўсходняй царквы. Украінска-беларуская іерархія ішла на саюз з устаноўкай захоўваць культурна-рэлігійную тоеснасць, абараняць і умацоўваць царкоўнае самавызначэнне Кіеўскай мітраполіі, якая аб'ядноўвалася з Рымам як асобая царкоўная структура з юрыдычнай і літургічнай самастойнасцю.
Асвойваць новы статус у хрысціянскай супольнасці, вытрымліваючы пры гэтым уласную царкоўную і нацыянальную лінію, было нялёгка. Гісторыя уніяцкай царкоўнай арганізацыі, пры ўсёй яе інтэграванасці з Ватыканам, прасякнута імкненнем захаваць і ўмацаваць беларускую плынь і стараславянскі дух, барацьбой за сваю самабытнасць і дыстанцыраванне ад каталіцызму, найперш у яго польскай форме. Падпарадкаванне напрамую Рыму, а не ўключэнне ў склад польскай каталіцкай арганізацыі, было заклікана засцерагчы ад ўтручання заходняга суседа ў беларускія рэлігійныя справы і забяспечыць аўтаномію ў Рэчы Паспалітай.
Этнаканфесійную своеасаблівасць і адасоблены статус уніяцкай царквы ахоўвалі берасцейскія артыкулы, прынятыя і зацверджаныя папам рымскім і каралём: «6) ... час і спосаб святкавання Пасхі і нашых свят каб нам былі поўнасцю і нязменна захаваны ... . 10) Пасады мітрапаліта, епіскапа і іншых духоўных санаў нашага абраду каб не давалі людзям іншай нацыі і рэлігіі, - акрамя рускай і грэцкай. ... 15) Калі б часам людзі нашага абраду, пагардзіўшы сваім абрадам і цырымоніямі, жадалі б прыняць рымскія абрады і цырымоніі, каб іх не прымалі ... . 25) Манастыры і храмы нашы рускія каб не пераварочваліся на касцёлы» [561, с.68-73]. Хоць у далейшым на уніяцтва распаўсюджваецца каталіцкая дагматыка, вонкавых формаў усходняга традыцыяналізму яно трымалася вельмі ўпарта. Уніяты мястэчка Ратна (месцазнаходжанне высветліць не ўдалося) у 1614 г. пажадалі скарэктаваць адзін з берасцейкіх артыкулаў. У лісце свайму архіепіскапу яны заявілі, што хоць і не прызнаюць католікаў за ерэтыкоў, а лічаць іх братамі, але патрабуюць забараніць ксяндзам хрысціць, прычашчаць і спавядаць уніятаў, каб гэта рабілі толькі свае прыходскія святары, якім да таго ж не трэба адпраўляць службы ў касцёлах. Яны таксама нагадвалі ўладыку пра «заховане при всех стародавных ... церемониях и набоженстве звыклом светое восточное церкви», і пра адзначэнне свят толькі па старому календару [255, а.1-2].
Важнай заваёвай царквы было прызначэнне на духоўныя пасады толькі людзей «руского народу и их власное религии», гарантаванае граматай Жыгімонта ІІІ ад 2 жніўня 1595 г. [240, а.1-2]. У 1681 г. Ян ІІІ пацвердзіў, што «на ўсе царкоўныя бенефіцыі будуць прызначацца толькі рускія туземцы» [552, с.189]. Факт абрання духоўнай іерархіі з уласнага народа - паказчык нацыянальнага характару царкоўнай арганізацыі. Гісторыя уніяцтва не ведае фактаў узвядзення ў сан ураджэнцаў Польшчы і прадстаўнікоў рыма-каталіцкага веравызнання. Іерархія была беларуска-ўкраінскага паходжання і насуперак гістарыяграфічнаму стэрэатыпу праводзіла інтарэсы сваіх народаў, а не заходніх суседзяў.
Стаўленне ўладных структур Польшчы да уніяцкай царквы было неадназначным. Яе стварэнне крывадушна заахвочвалася польскім урадам, які меў свой дзяржаўны інтарэс - духоўнае аб'яднанне народаў і дзяржаўнае ўзмацненне Рэчы Паспалітай, але хутка згубіў да яе цікавасць і кінуў на волю лёсу, бо яму патрэбна была унія не з роўнасцю абрадаў, а як зброя ўласнай палітыкі [702, с.39; 808, с.116; 1043, с.495]. Ціск шляхты, потым казацтва, а з другой паловы ХVII ст. - расійскай дыпламатыі на каралеўскі ўрад таксама вызначаў непаслядоўнасць яго палітыкі адносна уніі. Пераемнікі яе адэпта Жыгімонта ІІІ у другой трэці ХVI ст. былі гатовы ёю ахяраваць ва ўгоду гэтым сілам.
Нават польскія абаронцы і спачувальнікі уніі не заўважалі або не жадалі заўважаць яе асобнага, уласнага літургічнага, а тым больш нацыянальнага характару, і абыходзілі маўчаннем яе рознасць і спецыфіку ў сферы культуры, фальклору, ментальнасці [1446, с.104]. Вышэйшы клір наогул у асноўным быў настроены да уніі варожа, і гэтая варожасць узрастала па меры пашырэння уніі. Хоць для польскага касцёла пагадненне 1596 г. было ці не большай знаходкай, чым для Рыма, бо адкрывалася магчымасць узмацніць свае ўплывы на Беларусі і Украіне, аднак апантаная ідэяй уласнай рэлігійна-нацыянальнай вышэйшасці, рыма-каталіцкая іерархія Польшчы дыскрымінавала новую царкоўную арганізацыю, якую лічыла меншавартаснай, яе служыцеляў - «католікамі ніжэйшага гатунку», а яе літургічныя і юрыдычныя адметнасці трактавала як ерась і схізму [756, с.160-161; 808, с.119; 1048, с.52; 1387, с.19]. Польскі царкоўны шавінізм, эгаізм лацінскага епіскапату, недавер да уніяцкай царквы, намаганні падпарадкаваць яе сваёй юрысдыкцыі, заахвочванне яе паствы для пераходу на свой абрад перашкаджалі разрастанню уніяцтва, адварочвалі ад яго шляхту і абумовілі пэўную другараднасць беларуска-ўкраінскай іерархіі ў грамадска-палітычным жыцці Рэчы Паспалітай. Уніяцкае духавенства абвінавачвалі ў забіранні дзесяціны, належнай каталіцкаму кліру. У Рым скардзіліся, што яно перашкаджае пашырэнню рыма-каталіцкага вызнання [1416, с.350] - з праваслаўем можна было справіцца лягчэй [1043, с.499].
Сам факт саюзных адносін уніяцкай царквы з каталіцызмам вымагаў яе падтрымкі. Але, з другога боку, «руская» царква з асобнай іерархічнай структурай і асаблівым абрадам стала перашкодай на шляху асіміляцыі ўсходнеславянскага насельніцтва, імкнулася абмежаваць польскую царкоўна-палітычную экспансію межамі этнічнай Польшчы і Літвы. Непажаданым інстытутам яе рабіла і тое, што яна з'яўлялася адзінай перашкодай для паразумення з казакамі, уцягвала Рэч Паспалітую ў марнатратныя войны. У Польшчы панавала перакананне, што унія ў лепшым разе - гэта толькі кампраміс у пераварочванні «русінаў» у лаціна-палякаў. А некаторыя дзяржаўныя мужы бачылі ў ёй зло, ад якога пакутуе каралеўства. Надапушчэнне мітрапаліта і епіскапаў у сенат было праявай нежадання пракаталіцкага польскага ўрада і знаці бачыць ва уніяцтве моцнае самастойнае і ўплывовае веравызнанне. Абяцаныя там яшчэ ў 1595 г. месцы давялося чакаць 2 стагоддзі. «Старая Польшча грашыла супраць унітаў, прыгнятаючы гэты абрад», - пісаў у 1830 г. французскі консул у Варшаве Х.Ламберт. А яго шэф Адам Чартарыйскі ў інструкцыі 1836 г. асуджаў прызнанне палякамі уніятаў «за зусім асобны клас, за іншы ў пэўнай ступені народ: непрыязную трактоўку іх духавенства і агіду да іх абраду» [1446, с.103-104].
Даручыўшы унію ў польскія каталіцкія рукі і цалкам давяраючы Варшаве, Рым не мог ці не жадаў даць беларускім уніятам эфектыўнай абароны ад пануючай нацыі і яе канфесіі, як не змог пазней абараніць іх ад расійска-праваслаўнай экспансіі. Гэтая непаслядоўнасць Рыма прывяла да дэнацыяналізацыйных страт уніяцтва ў ХVII-ХІХ ст.
Збег інтарэсаў Ватыкана і Польшчы ва уніяцкім пытанні быў часовым і ўяўным. У далейшым іх намеры разышліся. Рым жадаў надаць уніі больш прываблівасці, стварыць ёй прыстойны імідж, узмацніць, каб праз яе прыцягнуць да сябе народы еўрапейскага Усходу, хоць, з другога боку, абмяжоўваў яе разрастанне. Польшча і не думала адмаўляцца ад вякамі заваяванага польска-каталіцкага прыярытэту і дыстанцыі адносна «рускай» культуры і веры, нават хай сабе і дагматычна скарэктаванай, змяншаючай ступень адчужэння, але не настолькі як прыняцце каталіцызму ў заходнім абрадзе. У гэтым сэнсе католіку Кароны бліжэй быў пратэстант, які вёў радавод з заходняй культуры, чым «русін», які да гэтага Захаду якімсьці чынам імкнуўся [1421, с.186].
У такім няпростым саюзніцкім атачэнні, нярэдка адбіваючыся ад дробязнага апякунства і нападак польскага каталіцкага кліру, уніяцкая эліта рупліва працавала над умацаваннем пазіцый сваёй царквы ў духу самастойнасці і адметнасці ад заходняга хрысціянства. Ужо выхадзец з брэсцкай шляхты Пацей, які бачыў ва уніі абарону ад каталіцызму Польшчы, па словах М.Каяловіча, паказваў, «што стаіць са сваёй уніяй паміж Руссю і Польшчай, праваслаўем і лацінствам» [916, с.87]. Адзін з біёграфаў мітрапаліта сцвярджаў, што ён, «здавалася, і ўмеў і мог зрабіць уніяцкую царкву самастойнай, адменнай ад праваслаўя і лацінства» [1243, с.44]. І.Кунцэвіч прыкладаў намаганні, каб узмацніць нацыянальны элемент у сваёй веры.
Асабліва шмат зрабіў для надання арганізацыйнай зграбнасці царкве, якая апынулася на раздарожжы Усходу і Захаду, павышэння яе культурнага ўзроўню і захавання ў самабытных формах ураджэнец Наваградчыны І.Руцкі. Яна здабыла ў выніку яго рэформ большую мабільнасць, адаптаванасць да сацыяльна-палітычных умоў Рэчы Паспалітай [938, с.63]. Балансаванне мітрапаліта-рэфарматара паміж дзвюма цывілізацыямі ў пошуках уласных шляхоў развіцця беларускіх зямель спарадзілі супрацьлеглыя, узаемавыключныя ацэнкі яго рэлігійнага курса. Яго абвінавачвалі: дапусціў ва уніяцтва столькі «лацінства», што яшчэ больш адштурхнуў ад яго праваслаўных і збянтэжыў саміх уніятаў [915, с.101-102]; хвалілі: дбаў пра чысціню ўсходняга абраду і вернасць нацыянальнай традыцыі, запаволіў працэс лацінізацыі, які пагражаў паглынуць яго царкву яшчэ ў ХVII ст. [875, с.142]. Духоўна-культурны ўздым царквы павінен быў прывабіць у яе вышэйшыя «станы», інтэлігенцыю, сярод якіх асабліва моцным быў уплыў польскага касцёла і дэнацыяналізатарскія настроі [1199, с.31], і, такім чынам, захаваць іх для свёй народнасці.
Хварэючы над нацыянальна-культурным разрывам этнасу, І.Руцкі кінуў кліч: «Каб Русь (беларуская акаталічаная і спаланізаваная знаць - С.М.) не знішчала Русі» (беларускай народнасці) [1252, с.30]. Ён распачаў барацьбу за эліту - кожная царква зацікаўлена мець багатую, уплывовую, адукаваную паству. Імкненне ўтрымаць пры уніі рэшткі найзаможнейшых і найбольш уплывовых родаў аб'ектыўна з'яўлялася барацьбой супраць дэнацыяналізацыі беларускага народа. Мітрапаліт дамагаўся ад рымскай курыі забараніць пераход і без таго нешматлікай беларускай шляхты на лацінскі абрад, з прычыны чаго царква несла вялікія людскія і маральныя страты. Паводле яго падлікаў, штогод на гэты абрад прымаюць мінімум 200 «рускіх шляхцічаў», найбольш праз езуіцкія школы. «Хто са шляхты праз 10 год застанецца ў рускім народзе?» - задае ён рытарычнае пытанне ватыканскай кангрэгацыі прапаганды веры ў лісце ад 28 чэрвеня 1628 г. Перацягванне «русінаў» на рымскі абрад наносіць вялікую шкоду «рускай» царкве, хоць бы ўжо таму, што адштурхоўвае патэнцыяльную паству з ліку праваслаўных, якія прадузята ставяцца да уніі, бо бачаць, што касцёл хоча праз яе зусім знішчыць «рускі» абрад [1286, с.124-125].
І.Руцкі патрабаваў, каб езуіты спынілі перацягванне беларускай моладзі у свой абрад, пагражаючы ў адваротным выпадку забараніць бацькам пасылаць дзяцей у іх школы, і імкнуўся да стварэння «рускай» сістэмы адукацыі.
Яго «этнаахоўная» палітыка мела плён. «Некаторыя лічаць, - гаварылася ў інструкцыі папскаму нунцыю Ланцэлоці 1622 г., - што лепш, калі б не было уніі, бо без яе лягчэй было пераварочваць у каталіцкую веру праваслаўных вяльмож паасобку». Бо нават уніяцкія ўладыкі, як адзначала інструкцыя, дакаралі, што лаціняне не маюць іншай мэты, акрамя як знішчыць грэчаскае спавяданне, і наракалі на парушэнне ўмоў уніі [503, с.388]. У адным з лістоў у Рым Руцкі пісаў пра «халоднасць» лацінскай царквы Польшчы да уніі, адсутнасць ад яе дапамогі [860, с.162].
Абвастрэнне веравызнаўчых рознагалоссяў пасля 1596 г., крытычны стан уніяцкай царквы ў 1620-я гады разам са спробай незалежнага стаўлення да касцёла выклікалі ў пэўных ватыканскіх колах расчараванне самой ідэяй уніі. Ды і польскі епіскапат заяўляў у Рым, што розныя абрады ў адным касцёле спараджаюць калатню і сваркі, і каталіцызм устойліва пашыраўся б на ўсход і без уніі. Яе характарызавалі як арганізм хворы, няўдалы, шкодны. Пераконвалі апостальскую сталіцу, што унія з'яўляецца памылкай, тоне ў моры праваслаўя, прынята беларусамі павярхоўна і няшчыра. Свецкі бок, расчараваны ў сваім чаканні даброт для Рэчы Паспалітай ад уніі, дадаваў, што яна прынесла больш клопатаў, чым карысці: стварае ў дзяржаве ўнутраных ворагаў, падрывае унію палітычную, распальвае на «крэсах» грамадскую нязгоду. У Рэчы Паспалітай і Ватыкане тады сапраўды стаяла пытанне, ці не карысней было б знішчыць «рускі» абрад, а уніятаў перавесці на лацінскі [961, с.264; 1448, с.322].
Пад уздзеянне чутак аб хуткім знішчэнні уніі прывялі каля 100 базыльян у 1622 г. перайшлі ў францысканскі ордэн. Нунцый Ланцэлоці пісаў у 1625 г., што унія ў Рэчы Паспалітай трымаецца на 49 манахах і мітрапаліце. І толькі Урбан VІІІ, стаўшы ў 1623 г. пантыфікам, вылучыўся сімпатыяй да берасцейскай згоды і фактычна рэанімаваў яе [1437, с.23].
Ратуючы сваю царкву ад наступу рыма-каталіцызму, Руцкі намагаўся абаперціся на аўтарытэт Рыма. І гэта яму ўдавалася якраз дзякуючы розніцы ў стаўленні да яе Ватыкана і Польшчы [860, с.98]. Выдадзены 7 ліпеня 1624 г. у адказ на настойлівыя хадатайніцтвы мітрапаліта дэкрэт Урбана VІІІ спыніў масавае спакушэнне уніятаў у «вышэйшую веру» і выратаваў значную частку беларускай шляхты для уніяцкай царквы і сваёй народнасці. Дэкрэтам ватыканскай кангрэгацыі прапаганды веры 1627 г. базыльянскіх манахаў дазвалялася прымаць у рыма-каталіцтва толькі з асобага дазволу ў кожным канкрэтным выпадку Рыма, а «рускаму уніяцкаму народу» наогул быў забаронены пераход у лацінства [263, а.1-2]. Аб'ектыўнасці дзеля адзначым, што пайсці на такі крок Ватыкан падштурхнула таксама жаданне зацвердзіць унію на беларуска-ўкраінскіх землях ва ўмовах барацьбы за легалізацыю тайна пасвечанай у 1620 г. новай праваслаўнай іерархіі.
Дадзеныя дэкрэты не сталі нормай кананічнага права Рэчы Паспалітай (Жыгімонт наогул не дазволіў апублікаваць першы ў дзяржаве [756, с.164]), што мела негатыўныя наступствы для уніяцкай царквы і беларускага этнасу. Па-першае, яны страцілі амаль усю арыстакратыю, якая перайшла на лацінскі абрад і апалячылася. Па-другое, гэта выклікала папрок у бок царквы, што яна спрыяе лацінізацыі і ў сваю чаргу не садзейнічала росту яе прэстыжу ў грамадстве. Папрок гэты быў небеспадстаўным, але несправядлівым: лацінізацыя паходзіла не з самой уніяцкай царквы, але ад вонкавых фактараў. Кароль, езуіты, польская каталіцкая іерархія, уплывовы нунцый, недавер апостальскай сталіцы да сіл уніі - усё гэта ў цэлым фармавала ў шляхты паняцце, што «рускі» абрад ніжэйшы ад лацінскага, што унія - гэта толькі мост у каталіцызм [1286, с.126].
Імкненне уніяцтва трымацца асобна відаць і з наступнага, здавалася б, прыватнага выпадку. Сабранае ў 1631 г. на сінод у Брэсце духавенства на чале з Руцкім пагардзіла «дабрадзействам» пана Прэцлаўскага, адмовіўшыся ад яго фундуша на храм у Жыровічах, які ён абставіў непрымальнымі для іх умовамі: падзел царкоўнага прыбытку з суседнімі ксяндзамі і перадача царквы з фундушам рыма-католікам у выпадку адступлення жыровіцкіх базыльян ад уніі [17, а.11].
Маючы значну ўплыў на ўнутраную і знешнюю палітыку ВКЛ, Руцкі імкнуўся да «універсальнай» уніі: аб'яднаня праваслаўных і уніятаў у рамках адной царкоўнай арганізацыі, адміністрацыйна незалежнай ад Масквы, Канстанцінопаля, Рыма і Варшавы праз стварэнне ўласнага патрыярхата. Гэтай ідэяй, узнікшай у сярэдзіне 1620-х г., ён змог зацікавіць нават некаторых сваіх праваслаўных апанентаў, у прыватнасці, М.Сматрыцкага, які лічыў ВКЛ І Кіеўскую мітраполію годнымі для падвышэння царкоўнага статуса; П.Магілу, а таксама буйных культурна-рэлігійных дзеячаў К.Стаўравецкага і К.Саковіча, якія прынялі уніяцтва [938, с.63]. У сан патрыярха меркавалася ўзвесці кіраўніка беларуска-ўкраінскай праваслаўнай царквы П.Магілу. Заснаванне новага цэнтра хрысціянства дало б мітраполіі надзвычай шырокія магчымасці самастойнага развіцця і ўзвысіла б прэстыж княства сярод краін Еўропы.
Але гэты грандыёзны план наткнуўся на варожыя адносіны рымскага панціфіка, што не жадаў уласнымі рукамі ствараць царкоўную арганізацыю з шырокімі суверэннымі правамі, якая з часам магла не толькі выйсці з-пад яго кантролю, але і прад'явіць прэтэнзіі на роўнасць з папствам. Праект патрыярхата для ВКЛ не выклікаў сімпатый у польскага караля, які не жадаў умацавання княства; супярэчыў інтарэсам Масквы і Канстанцінопаля і, урэшце, не быў зразуметы і падтрыманы праваслаўнымі сваёй дзяржавы, якія паглядалі болей у бок Масквы. Аддаленыя гістарычныя перспектывы і значэнне праекта Руцкага для кансалідацыі беларускага і ўкраінскага народаў усвядомілі толькі лічаныя асобы таго часу [1180; 1181; 1145, с.13; 902, с.23-24.]. У 1660 г. мітрапаліт Г.Календа прадставіў у Рым новы праект стварэння патрыярхату на «рускіх» землях Рэчы Паспалітай, але і ён не знайшоў там разумення [1413, с.120-121]. Непрабачальна ўпусціўшы ў ХVІІ ст. свой гістарычны шанц, беларуская царква ўжо ніколі болей не была здольнай узвысіцца да пастаноўкі такога роду пытання.
Гадзяцкай дамовай з казакамі ад 16 верасня 1658 г. кароль Ян Казімір абавязаўся знішчыць уніяцтва ў Рэчы Паспалітай. Уніятам было прапанавана перайсці на лацінскі абрад. Яны выступілі супраць і былі падтрыманы нунцыям і кангрэгацыяй прапаганды веры, якая асцерагалася, што са знішчэннем усходняга абраду, у якім выхаваны, уніяты «узненавідзяць каталіцкі касцёл». Тады ж кангрэгацыя выказала згоду на змену назвы «унія» на «старажытная грэчаская рэлігія» ці «католікі ўсходняга абраду» [1413, с.98, 101].
Барацьбіт за самавызначэнне уніяцкай царквы ў 1660-я г. Я.Суша абвінавачваў лацінскае духавенства ў ціску на караля і сенатараў, каб скасаваць унію, і лічыў унію, якая не парвала з традыцыяй і абраднасцю, этнічным збавеннем для «русінаў». Ён адкідваў абвінавачванні на адрас уніятаў, што яны змянілі цырымоніі і нашы цэрквы і маёнткі намерваюцца перадаць лаціннікам; нагадваў пра булу Урбана VIII пра забарону пераходу на лацінскі абрад; пісаў, што з праваслаўнага лагера частка духавенства перайшла да лаціннікаў, «а ад нас не перайшоў ніхто» [1413, с.108]. Я.Суша ганьбаваў базыльян за змены ў абрадах і літургіі ўсходняй царквы, указваў, што унія падаўляецца лацінянамі [1072, с.46]. Ён інфармаваў Ватыкан аб непачцівым стаўленні, прыгнечанні і дыскрымінацыі яго царквы з боку рымска-каталіцкага кліру і касцёльнага кіраўніцтва і аб патуранні гэтаму польскага каралеўска-шляхецкага рэжыму [466, а.1-8]. Лацінскія біскупы, у сваю чаргу, наракалі, што не могуць «паглынуць» (падпарадкаваць сваёй юрысдыкцыі) Холмскай епархіі, «паколькі сучасны уніят (Я.Суша - С.М.) уткнуўся ім косткай у горле» [1416, с.350].
Паратунку ад дамаганняў польскага касцёла «загнаць чужых авечак у сваю агароджу і ў хуткім часе вынішчыць усіх русінаў» [482, а.2] уніяцкая іерархія шукала ў Ватыкане. Вядомы шматлікія звароты рэлігійных дзеячаў ХVІІ-ХVІІІ ст. у Рым аб недатыкальнасці уніяцкіх абрадаў, спыненні лацінізацыі, ураўноўванні ў правах з каталіцкім духавенствам. Папства намагалася пагасіць разлад, узнікшы на глебе саперніцтва за першынства ў беларускім свеце паміж носьбітамі грэчаскага і лацінскага абрадаў. «Сеяць і падтрымліваць паміж імі сваркі і нязгоды - рэч непрыстойная і шкодная», - гаварылася ў дэкрэце кангрэгацыі прапаганды веры 1626 г. [482, а.2]. Тады ж кангрэгацыя юрыдычна замацавала ўзгодненыя з заходне-хрысціянскім кананічным правам правы і прывілеі уніяцкай царквы, пацвердзіўшы недатыкальнасць яе абраду і мовы. Тое ж дэкларавалі і дэкрэты папы Бенедыкта ХІV ад 26 мая 1742 г. [398, а.28], 1744 і 1755 г. [627, с.19]. Але пастановы апостальскай сталіцы ў абарону правоў царквы парушаліся каталіцкім духавенствам Рэчы Паспалітай, якое грэбавала ўсходняй абраднасцю і «руска»-славянскай мовай багаслужэння. Пераварочванні уніятаў на лацінскі абрад часцей за ўсё былі не ўласна пераходамі, але бяспраўнымі перацягваннямі, якія натыкаліся на рашучы супраціў [756, с.163-164]. Эксцэсы на гэтай глебе нярэдка заканчваліся ў царкоўных судах і апеляцыямі ў Рым [1245].
Мітрапаліт К.Жахоўскі, які адкрыццём базыльянскай друкарні ў Вільні стрымаў лацінізацыю, што адбывалася пры ўжыванні тэкстаў заходняга абраду, у сваёй працы «Люблінскі калоквіум» (1680 г.) выступіў супраць адыходу ад берасцейскіх умоў: «Народ мой рускі, стой пры тым, на што падпісваліся мітрапаліты, епіскапы, архімандрыты, князі і дамы вашы рускія» [1475, с.159, 214].
Яркай старонкай барацьбы уніяцкай царквы за самабытнасць было адстойванне юліянскага календара, які нават паводле берасцейскіх артыкулаў павінен быць заменены грыгарыянскім. Аднак, улічваючы «хлопскае разуменне каляндарных навін» [768, с.203] («каляндарныя» бунты 80-90-х г. ХVІ ст. у Львове, Полацку і Вільні), царква жыла па старому часалічэнню [1015]. У 1671 г. мітрапаліт Г.Календа зняў з пасады уладзіміра-брэсцкага і турава-пінскага епіскапаў. Сярод іх правін было і непрытрымліванне абавязковага для уніятаў старога календара [552, с.328].
З другой паловы ХVІІ ст., атрымаўшы перамогу над пратэстантызмам, касцёл Рэчы Паспалітай імкнецца пакончыць з праваслаўем, а разам і з уніяцкай царквой, якая не выканала адведзенага ёй прызначэння. Распрацаваны ў каталіцкім асяроддзі і абнародаваны ў 1717 г. «Праект знішчэння Русі» прадуглежваў вытанчаную праграму выкаранення абедзвюх «рускіх» вер (праваслаўнай і уніяцкай) [1326, с.560]. Аналагічны праект 1786 г. матываваў гэта практычнымі патрэбамі: раз'яднанне ў веры з католікамі адмоўна сказваецца на час работ, святаў, пастоў.
Але лацінізатарская і паланізатарская дзейнасць касцёла, даючы пэўныя вынікі (на захадзе Беларусі большыя, чым на ўсходзе, у горадзе - чым у вёсцы), садзейнічала абуджэнню сярод уніяцкіх мас, якія не менш за праваслаўныя супраціўляліся спробам навязаць рыма-каталіцызм, этнічнай і рэлігійнай свядомасці. Яго лінія на зглажванне спецыфічных рысаў уніяцтва дасягала мэты толькі часткова ў сувязі з пазіцыяй беларускага духавенства і вернікаў, якія адстойвалі царкоўна-культурную індывідуальнасць свайго народа.
Ад новага вітка дэнацыяналізацыі, пачаткам якога ўмоўна лічыцца 1696 г., уніяцкую супольнасць выратавала рэфарматарская дзейнасць мітрапаліта Л.Кішкі, які ўсвядоміў, што самастойнай, жыццяздольнай і даўгавечнай яго царква можа быць толькі пры ўмове ўтрымання сваёй асобнасці і пры апоры на старажытныя этнаканфесійныя традыцыі.
Яшчэ будучы ігуменам у Полацку, ён вёў цяжбу з мясцовымі езуітамі, якія ў 1700 г. ў час багаслужэння напалі на кафедральную царкву і публічна абразліва лаялі базыльян: называлі схізматыкамі, а іх абрад - схізматыцкім, абвінавачвалі ў трыманні старога календара. Кішка паскардзіўся ў Рым: «Наша святая унія праследуецца полацкімі айцамі таварыства Іісуса ў тым, што датычыць абраду і календара»; абураўся пераманьваннем у лацінства уніяцкай моладзі праз іх школы [1072, c.76-82]. З Рыма ім зрабілі папярэджанне. Пра уніяцка-езуіцкія непаразуменні сведчыць выяўленая намі ў Варшаве «Інфармацыя аб крыўдах, абдзіраннях, гвалтах, нападах, збіваннях, нанесеных Полацкім езуіцкім калегіумам полацкаму архіепіскапу», у якой з 1636 па 1770 г. зарэгістравана 84 такіх факты [395, а.239-255].
Распрацаваны ў езуіцкіх колах праект знішчэння уніі (1717 г.) прымусіў Л.Кішку задумацца. Сваёй дзейнасцю ён затармазіў лацінізацыю царквы, хоць не змог стрымаць яе цалкам, і даў штуршок у супрацьлеглы ад рымскай бок. Рыхтуючы Замойскі сабор, мітрапаліт жадаў яго пастановамі абараніць асобнасць і моц сваёй царквы. Сабор зацвердзіў некаторыя лацінскія новаўвядзенні, што ўжо прыжыліся ў храме, захаваўшы ў цэлым практыку і звычай усходняй царквы, і меў сваім вынікам з'яўленне «старавуніяцкай партыі, праціўнай замойскім наватарствам», якая жадала застацца «пры старыне» - у старых звычаях і абрадах, у якіх углядала сувязь з уласнай гісторыяй і нацыянальнасцю [1292, с.8]. У асяроддзі духавенства ідзе глухая барацьба прыхільнікаў і праціўнікаў гэтых навацый.
І пасля сабора, які санкцыянаваў заходнехрысціянскія запазычанні, духоўнае начальства аберагала сваю паству і клір ад паглынання касцёлам і аб'ектыўна - ад асіміляцыі. У 1721 г. па скарзе мітрапаліта была заведзена судовая справа на ваўкавыскага лоўчага Калусоўскага, які пераводзіў сялян-уніятаў прыналежных яму вёсак на лацінскі абрад [184]. У 1744 г. архімандрыт мінскага базыльянскага кляштара скардзіўся на сваіх намеснікаў, якія пачалі практыкаваць у царкоўным жыцці новаўвядзенні ў рыма-каталіцкім духу і ўводзіць польскамоўны спеў у багаслужэнне [484]. Спецыяльная камісія ў 1745 г. разглядала прэтэнзіі мітрапаліта А.Шаптыцкага да віленскага біскупа М.Зянковіча, чые падапечныя «спакусілі» ў свой абрад вернікаў дзесяткаў прыходаў нясвіжскага, цырынскага, слонімскага і клецкага дэканатаў. Зянковіч даў сваім ксяндзам загад, каб «надалей не адцягвалі уніятаў у лацінства» [296].
У 1748 г. пракуратар базыльянскага ордэна абвінавачваў вікарыя Асухоўскага з Малой Бераставіцы ў «саслужэнні» з рымскімі ксяндзамі і адступленні ад «рускага абрада» [552, с.122].
Па крыніцах вырысоўваецца ўзмацненне ціску касцёла Рэчы Паспалітай на беларускіх уніятаў у 40-70-я г. ХVІІІ ст. Скурпулёзнасць, з якой у дакументах Архіва уніяцкіх мітрапалітаў зарэгістраваны прыходы, колькасць і прозвішчы «людзей рускай веры», «спакушаных» у гэты час у лацінскі абрад, не пакідаюць сумневу ў тым, што ніводзін гэтакі факт не заставаўся па-за ўвагі уніяцкага начальства [296; 302-305; 309 і інш.]. На яго няспынныя пратэсты ў Рым супраць асімілятарскай палітыкі касцёла папа Бенедыкт ХІV адказаў у 1755 г. булай, якая пацвердзіла забарону на перацягване уніятаў у лацінскі абрад [1439, с.70]. Але і гэты фармальны акт застаўся толькі на паперы. Уніяцкі клір сам і ўласнымі метадамі (ад скарг і пратэстаў да фізічнай расправы) абараняў сваю кананічную тэрыторыю.
Барацьба ішла фактычна за кожную душу. Па звестках парохаў Брэсцкай епархіі, па стану на 1764 г. у рымскі абрад перайшлі, намоўленыя ксяндзамі, 62 чалавекі ў Пружанскім дэканаце, 161 у Камянецкім, 36 у Белзскім, 8 у Палескім, 79 у Бельскім, каля 50 у Кобрынскім. 297-мі прыхаджан пазбавілася царква ў Лыскаве, а Цеханавецкая за 20 гадоў страціла тысячу вернікаў [309, а.1-3]. Мельніцкія папы ўстроілі ў сваёй царкве разборку ксяндзу А.Лазоўскаму - адлупцавалі за тое, што ён захапіў капліцу «на могілках рускіх» і прэтэндаваў на іх прыход [308]. Ракаўскі святар Ян Міхаловіч у 1755 г. прад'явіў прэтэнзію мясцовым езуітам, каб не прымалі да сябе селяніна Матфея, які, пакуль не пажыў 2 гады ў Польшчы, «па руску трымаў» [393, с.31].
Уніяцкая палітыка нейтралізацыі рыма-каталіцызму на сваёй кананічнай прасторы, несумненна, прыносіла пэўны плён. У 13-ці дэканатах паўночна-заходняй Беларусі і ў заходняй частцы Полацкага дэканата ў 1781 г. дзейнічала 167 каталіцкіх парафій - толькі на 2 болей, чым у 1669 г. Гэткае «разрастанне» тут касцёла Ю.Туронак тлумачыць стрымліваючым дзеяннем уніяцтва [1245, с.178].
Каля 1772 г. з супрасльскай друкарні выйшла палемічная кніга «Apologia, że Rusi Unitom nie godzi się odstępować od swojego obrzadku». Ананімны уніяцкі аўтар бароніць у ёй правы аднавернага люду са Старамядзельскай парохіі (Ашмянскі п.), бяспраўна пераведзенага кармелітамі ў лацінства [1358, с.165].
Ідэя пераводу уніятаў у рыма-каталіцызм і праз гэта зліццё з польскім этнасам выявіла ў Рэчы Паспалітай амаль поўную сваю бесперспектыўнасць. Трэба аддаць належнае уніяцкай царкве - ні ў ХVІІ, ні ў ХVІІІ ст. яна не толькі не стала месцам масавай асіміляцыі беларусаў, а наадварот, рэлігійна і этнічна дыферэнцавала іх ад палякаў, з'яўлялася бар'ерам, які абараняў сялянства ад лацінізацыі, чым стрымлівала дэнацыяналізацыю этнасу. Гэткую ж ролю адыгрывала уніяцкая царква ў Галіцыі. Сёння агульнапрызнана, што да 1772 г., замест сродку лацінізацыі і паланізацыі ўкраінцаў, яна ператварылася ў народную, нацыянальную царкву [1135, с.13].
Нават «ліквідатар» уніі Сямашка прызнаваў, што самастойныя розумы «клапаціліся аб незалежнасці сваёй царквы ад рымскага прыгнечання» [520, с.27]. Буйны ўкраінскі мысліцель І.Франко катэгарычна адвяргаў думку, згодна з якой уніяты імкнуліся да лацінізацыі сваёй царквы [1373, с.449]. Сучасны беларускі філосаф І.Ф.Рэкуць сцвярджае, што уніяты не хацелі пераходзіць у лацінства і апалячвацца [1171]. Знішчальную ацэнку Берасцейскай уніі з пункту гледжання інтарэсаў польскага касцёла даў польскі аўтар Э.Старчэўскі. Ён лічыць наіўнымі разлікі польска-ватыканскіх палітыкаў аб'яднаць пад адным дахам дзве разнавіднасці каталіцтва - з іх утварыліся два асобныя веравызнанні. На яго думку, «з уніі была зроблена нейкая спецыфічная русінская рэлігія», якая стала канкурэнткай касцёла, бо перашкодзіла яму шырыцца далей на ўсход, і зрабіла «русінскі арганізм» гэтак непадобным на Польшчу нацыянальна, культурна і сацыяльна. Яна, як клін, убілася паміж Польшчай і Руссю (Беларуссю і Украінай), паміж каталіцтвам і ўсходнім веравызнаннем, і тое, што павінна была злучыць, надоўга развярэдзіла і паздзяліла [1448, с.283-284, 329-330]. І толькі савецкая гістарыяграфія праігнаравала курс на хрысціянскі нацыяналізм, уласцівы беларуска-ўкраінскай уніяцкай царкве.
Лепшыя прадстаўнікі царквы прыкладвалі вялікія намаганні для выратавання веры ў яе самабытных формах ад паглынання касцёлам і ў канцы ХVІІІ - першай палове ХІХ ст. У 1799 г экс-мітрапаліт Ф.Растоцкі пасылаў у Вену базыльяніна Храбравіцкага хадатайнічаць пра заступніцтва за «рускіх» уніятаў і дапамогу ў супрацьдзеянні магілёўскаму арцыбіскупу С.Сестранцэвічу, які выклапатаў урадавы дазвол на іх перавод у лацінства [912, с.383]. Праціўнік лацінскай дамінацыі над уніяцкай царквой полацкі архіепіскап І.Лісоўскі звярнуўся ў Пецярбург з пратэстам супраць яе падпарадкавання Сенатам у 1801 г. рыма-каталіцкай духоўнай калегіі, што прывяло да страты царквой сваіх пазіцый, пераводу да 200 тыс. чалавек на лацінскі абрад і каталіцка-уніяцкаму канфлікту.
Распускаючы чуткі «аб знішчэнні уніі нібыта па гасудараву ўказу і з дазволу папы рымскага ... і хто не станецца католікам, то будзе благачасцівым», каталіцкія «зводители» схілялі тады сялян у сваю веру. Незадоўга да таго па вёсках ездзілі «зводители благочестивые». 1543 жыхары мястэчка Асвея, па ўпэўненню, «што уніі больш не будзе», перайшлі на лацінскі абрад; частка іх пазней вярнулася ва уніяцтва. 698 чалавек мяняць веру адмовіліся адразу [80, а.227-230]. Абураныя дзеяннямі каталіцкіх місіянераў, асвейскія базыльяне «лацінскі абрад абражалі рознымі злобнымі выразамі, угаворваючы прыхаджан вярнуцца ў сваю веру» [553, с.623-625].
Сяляне Свалнянскага прыхода (Дрысенскі п.) у 1802 г., хоць і згадзіліся перавярнуцца ў рыма-каталіцызм, але ключы ад сваёй уласным коштам пабудаванай царквы місіянерам не далі, баючыся, каб яе «ў іх не адабралі на касцёл». У 1804 г. яны звярнуліся да беларускага губернатара за дазволам вярнуцца ва уніяцтва [80, а.231 адв.-232, 240 адв., 246 адв.]. Уніяцкія святары з Ушач у 1802 г. не пусцілі каталіцкіх місіянераў у свой храм. З Магілёўскай кансісторыі паляцела тады ў Пецярбург просьба дапамагчы ўтаймаваць ушацкіх базыльян, якія «вымаўляюць розныя шалёныя супраць рыма-каталіцкай рэлігіі словы, яшчэ ніколі нечуваныя» [553, с.607-608].
У 1805 г. І.Лісоўскі зноў скардзіцца ў Пецярбург на ўціск уніятаў лацінскім духавенствам, якое разносіла чуткі, што «унія зусім знішчыцца» [196, а.3, 13]. Цяжбы уніяцкага кліра з рыма-каталіцкімі калегамі, якія намагаліся адарваць ад іх паству, былі звычайнай справай у першай чвэрці ХІХ ст [153, а.2; 153, а.1; і інш.]. Дзісненскі, бабруйскі і барысаўскі дэканы ў 1817-1827 г. хадатайнічалі аб вяртанні «ў першабытны уніяцкі абрад» спакушанай у 1797-1799 г. паствы і «забраных», «захопленых» тады лацінскім духавенствам храмаў [181, а.124-125 адв.]. Святар Полацкага дэканата М.Федаровіч заявіў пратэст і зрабіў папярэджанне далгінаўскаму ксяндзу, які звёў двух яго парафіян [369, а.1]. Дубровіцкі поп (Лепельскі ў.) Г.Нарамоўскі ў 1825 г. наракаў на палюдовіцкіх ксяндзоў: «павінны ведаць свой статак» і не прымаць чужых прыхаджан. Ён дамогся вяртання 433 уніятаў, імі «прысвоеных і ўтрымліваемых» з 1802 г. [201, а.1-5]. У 1835 г. мітрапаліт Булгак ізаляваў у Беразвеччы іераманаха скасаванага Любавіцкага манастыра за спробу прыняць каталіцкі абрад, каб ён не ўцягнуў у «заблуждение» іншых [368, а.4].
З сярэдзіны 1830-х г., калі ўсё больш відавочным станавіўся фінал уніі, «лаціняне» пачалі з новай сілай «раскрадаць уніцкі статак» [232, с.11], упарціцца чаму ўжо не было і сэнсу. Падпарадкаванне ў 1837 г. уніятаў Сіноду, што, сярод іншага, мела на мэце выклікаць да іх агіду католікаў як да сапраўдных схізматыкаў [383,а.15 адв.], сітуацыі не змяніла. З канца 30-х г. ідзе масавае добраахвотнае пераварочванне уніятаў і экс-уніятаў, якія не жадалі быць праваслаўнымі, у рыма-каталіцызм [228; 230; 238; і інш.].
У першай трэці ХІХ ст. белае духавенства імкнулася «скінуць з рускай уніі лацінізатарскія ланцугі» [709, с.2]. У Галоўную семінарыю ў Вільню паступала моладзь, гатовая - свядома ці падсвядома - да барацьбы калі не з рыма-каталіцызмам, то, прынамсі, з лацінізацыяй часткі уніятаў і з яе праваднікамі - базыльянамі [1350, с.13]. У 20-я г. універсітэцкая прафесура, па ўспамінах І.Сямашкі, на занятках крытыкавала лацінскі абрад і абуралася яго навязваннем уніятам. Тады ж барацьбу з пракаталіцкім базыльянскім ордэнам узначаліў Брэсці капітул. У шэрагах змагароў за незалежнасць сваёй царквы, сярод якіх быў прафесар М.Баброўскі, прачыналіся, найперш у асяроддзі уніяцкага духавенства Беласточчыны, парасткі нацыянальнай ідэі [1238, с.56].
Такім чынам, каталіцкая дактрына «вышэйшасці» лацінскага абраду, недавер касцёла да уніі ўскладнялі ўзаемаадносіны паміж хрысціянамі. Уніяцкая царква супрацьстаяла экспансіянісцкай палітыцы прывязвання яе да касцёла, што праводзілася ў Рэчы Паспалітай і ў канцы ХVIII - першай трэці ХІХ ст. у Расійскай імперыі, апелюючы спачатку да апостальскага прастола, а потым да пецярбургскага двара. Адстойванне сваёй веры мела этнаахоўны аспект: уніяцкія дзеячы, што выходзілі з беларускага асяроддзя аберагалі, такі чынам, і самабытнасць народа, якой яна спрыяла. Іх імкненню спыніцца на «беларускай уніі» трывала і ўстойліва перашкаджаў сам каталіцкі Захад. Ціскам на уніяцкую царкву ён «усё больш заганяў яе пад Расію» [391]. У супрацьстаянні польска-каталіцкай «апецы» частка духавенства яшчэ з канца ХVIII ст. стала звяртаць позіркі на магутную суседнюю блізкую па веры дзяржаву. Чым менш удаваліся спробы царкоўных лідараў адстаяць асобнасць і самабытнасць сваёй канфесіі і чым болей яны ўпэўніваліся ў намерах Захаду сцерці розніцу паміж уніяцтвам і каталіцтвам і, такім чынам, ліквідаваць іх веру, тым больш схіляліся ў бок Масквы і Пецярбурга ў надзеі там атрымаць дапамогу. Але іх спроба абаперціся на Расію ў барацьбе супраць экспансіўнага каталіцызму мела трагічны фінал.
УНІЯЦКАЯ ЦАРКВА Ў МОЎНЫХ ПРАЦЭСАХ КАНЦА ХVІ - ПЕРШАЙ ПАЛОВЫ ХІХ СТ.
У моўнай праблеме, што суправаджала канфесійныя пературбацыі ХVІ-ХІХ ст., царква таксама праводзіла сваю мэтанакіраваную, усвядомленую лінію, якая, аднак, карэктавалася дзяржаўнай палітыкай і культурнымі павевамі часу. Наш падыход да дадзенага аспекта яе дзейнасці грунтуецца на наступных пасылках: 1. Царква была полілінгвістычнай, таму неправамерна вылучаць адну нейкую мову ў яе жыцці. 2. Лінгвістычная сітуацыя ва уніяцтве не была статычнай, але змянялася на працягу 1596-1839 г. Мовы то канкурыравалі адна з адной (лацінская з царкоўнаславянскай, польская з беларускай, руская з польскай і беларускай), то сінтэзаваліся (царкоўнаславянская з беларускай). 3. Аб'ектыўнасць патрабуе дыферэнцыянаванага падыходу да іх ужывання ў розных сферах царкоўнага жыцця (літургія, казанні, справаводства, зносіны з дзяржаўнымі ўстановамі, лацінскім духавенствам, Рымам) і розных асяроддзях (духоўныя саноўнікі, базыльянскае манаства, шараговы клір, вернікі. 4. Трэба бачыць розніцу паміж статусам кожнай з моў, вызначаным прававымі актамі, і яе фактычным становішчам.
Наўрад ці калі раней на Беларусі філалагічныя пытанні ўсведамляліся настолькі значнымі і ставіліся так востра, як у час вялікіх канфесійных узрушэнняў канца ХVІ - пачатку ХVІІ ст. Мова вызначала культурную, рэлігійную, ідэалагічную, этнічную арыентацыю тагачаснага грамадства. Аддаючы перавагу царкоўнаславяншчыне або лаціне, духоўная і свецкая эліта такім чынам выказвала сваю прыхільнасць і сімпатыі да праваслаўнага Усходу або каталіцкага Захаду, а паўсядзённае выкарыстанне мовы роднай ці польскай было паказчыкам патрыятычных або асімілятарскіх настрояў.
Узнікшы на аснове праваслаўнай, уніяцкая царква пераняла і яе стараславянскую мову [870, c.641], чым падкрэсліла сваю пераемнасць, непарыўнасць традыцыі і літургічную сувязь з іншымі цэрквамі візантыйска-славянскага абраду. Яе санкцыянаванне як літургічнай, на думку В.Німчука, было адным з важнейшых, кардынальных пазітыўных пунктаў берасцейскага акту з пункту погляду зацвярджэння нацыянальна-рэлігійнай ідэнтычнасці русінаў у царкоўна-рэлігійным кантэксце Польшчы, канфесійнай і пісьмова-літаратурнай мовай якой была латынь [1081, c.12].
Фармальнымі актамі Ватыкан забяспечыў уніяцкае багаслужэнне на царкоўнаславянскай мове і нават арганізаваў падрыхтоўку духоўных кадраў з адпаведным лінгвістычным ухілам у закладзеным Урбанам VІІІ (1624-1644) у Рыме «новым алюмнаце для самой Русі ..., абы ў ім набажэнства манахамі закону святога Васіля Вялікага мовай славянскай, без аніякай адмены адпраўлялася, як адпраўляецца тут у нас, у манастырах рускіх, і каб у ім прысылаемыя з Русі алюмны ў навуках … цвічылі, і народу рускаму, выходзячы адтуль, служылі» [647, 4 адв.].
Хоць пазіцыі царкоўнаславянскай мовы ў ВКЛ у канцы ХVІ ст. моцна пахіснуліся і ёю карысталася толькі вузкае кола людзей з ліку духоўнай і свецкай інтэлігенцыі Беларусі, а фармаванне і разыходжанне з ёй беларускай і ўкраінскай моў робіць яе малазразумелай і непапулярнай у народзе, яе аўтарытэт яшчэ быў даволі высокі. Таму гэта мова і пісаныя ёю помнікі з'яўляліся святыняй, нацыянальным скарбам для першых пакаленняў уніятаў [942, c.96]. Яны, хоць і бачылі ў прывязанасці да стараславяншчыны адну з прычын культурнага кансерватызму праваслаўнай Русі, «огиду» паствы да праваслаўнай царквы [445, а.180 адв.], стрымліванне вылучэння з яе абдымкаў беларускай нацыянальнай культуры і развіцця старабеларускага пісьменства, крытыкавалі гэту традыцыю, але выкарыстоўвалі ў сваёй практыцы. Смаленскі епіскап-палеміст Л.Крэўза пісаў пра неабходнасць садзейнічаць пашырэнню шанавання царкоўнаславянскай мовы [1367, с.8-9], увага да якой ў канцы ХVІ ст. некалькі ўзмацнілася ў сувязі з ідэалагічнай барацьбой вакол Берасцейскай уніі і рухам супраць польска-лацінскай моўнай экспансіі. «Регулы» (настаўленні для пастыраў) І.Кунцэвіча сведчаць пра яго імкненне захаваць у багаслужэнні царкоўнаславянскую мову: «Кгды теж читают Евангелие, албо якую молитву в голос, або ектении, не мают выкладат словенских слов по руску, але так читати яко написано» [869, с.143].
Аб'ектыўны працэс заняпаду (ХVІ - першая палова ХVІІ ст.) і крызісу (другая палова ХVІІ ст.) царкоўнаславяншчыны, паціснутай лацінскай і польскай мовамі, закрануў уніяцтва, але быў улічаны ім па-свойму. Царква пайшла па шляху яе дэмакратызацыі і беларусізацыі - збліжэння з народнай і ўзбагачэння беларускімі моўнымі рысамі, у чым стала годнай пераемніцай справы Ф.Скарыны. Абеларушаная царкоўнаславянская мова часта фігуруе ў крыніцах пад назвай «славяна-руская» або «руска-славянская». Я.Суша ў 1665 г. сведчыў, што бачыў «славяна-рускія зборнікі» ў І.Кунцэвіча [758, с.142].
Польскі філолаг А.Навумаў прасачыў працэс адыходу (ён назваў яго дэфармацыяй) ад традыцыйнай царкоўнаславянскай мовы на матэрыяле уніяцкай гімнаграфіі, пачатак якой звязаны з ушанаваннем І.Кунцэвіча. Першыя паэтычныя набажэнскія тэксты ў гонар полацкага архіепіскапа, якія ўзніклі ў хуткім часе пасля яго гібелі, напісаны ў лепшых традыцыях царкоўнаславянскай мовы на тэрыторыі Кіеўскай мітраполіі. З часам мова уніяцкіх тэкстаў «становіцца ўсё горшай» (на ёй з'яўляюцца налёты простанароддзя, паланізмы) і кантрастуе з даунійнымі творамі. Затым, па назіраннях даследчыка, наступае ўсё больш выразная паланізацыя мовы, якая асабліва ўзмоцнена ідзе пасля Замойскага сабора, а разам з тым і ўвабранне ёю шматлікіх беларускіх асаблівасцяў. Справа ў тым, што актыўна ўбіраўшая ў сябе паланізмы старабеларуская пісьменнасць к канцу ХVІІ ст. да таго была імі насычана, што па лексічнаму складу мала адрознівалася ад польскай мовы. З канчатковай высновай аўтара нельга не згадзіцца: па звязванні праваслаўнай царквой Рэчы Паспалітай свайго лёсу з маскоўскім цэнтрам ідзе адасабленне уніяцкай традыцыі: уніяцкая літаратура жывіцца за кошт польскай і лацінскай літаратур, з аднаго боку, і народнай рэлігійнай культуры, з другога [1420, с.340, 342, 344]. Пра гэту цікавую з'яву адасаблення уніяцкай царкоўнаславянскай моўнай традыцыі акадэмік Я.Карскі пісаў наступнае: «У той час, калі ў Маскоўскай Русі мовай святога пісання і багаслужэння служыць царкоўнаславянская мова ў рускай яе рэдакцыі, у Літве спачатку зрэдку, а потым усё часцей і часцей месца царкоўнаславянскай мовы ў кнігах святога пісання заступае мясцовая гаворка беларуская» [824, с.95]. Набліжэнне уніяцкай царквой мовы св. пісання да мовы народа адпавядала настроям розумаў таго часу. У выніку літургічная мова ў Расіі і Беларусі не была ідэнтычнай. Ва уніяцкіх цэрквах Дзісненскага павета, гаворыцца ў крыніцы 1836 г., «багаслужэнне хаця і праводзіцца на славянскай мове і падобна да грэка-расійскага, але з вялікім адступленнем» [174, а.13 адв.]. Таму гэта моўнае адступленне ўзяліся ў 1830-я г. ламаць.
Узнікшая на хвалі контррэфармацыі, уніяцкая царква выкарыстала народжаную Рэфармацыяй цікавасць да нацыянальнай мовы і дала ёй поўнае права грамадзянства ва ўсіх сферах сваёй дзейнасці (у паўсядзённым ужытку, казаннях, палемічнай публіцыстыцы, рэлігійнай літаратуры, справаводстве), акрамя літургічнай. У аснове царкоўнай моўнай палітыкі ляжала ўвядзенне ў сакральную сферу беларускай («рускай» паводле крыніц) мовы, якой раней адводзілася роля непрэстыжнага, другараднага сродку камунікацыі, пры захаванні ў якасці кананічнай царкоўнаславянскай. Гэта садзейнічала кансалідацыі беларускай народнасці і з'яўлялася своеасаблівым індыкатарам яе фармавання.
У канцы XVI - пачатку XVII ст. уніяцкае духавенства задавала тон у беларусізацыі царквы. «Мы шануем славянскія кнігі..., - адказваў І.Руцкі, абвінавачаны М.Сматрыцкім ў вырачэнні уніятамі славянскай і беларускай моваў. - Больш за тое, заўсёды заклікаем прамаўляць казанні рускай мовай і патрабуем чыніць ёю ўсе публічныя выступы» [1180, с.43]. Па сведчанню І.Марахоўскага, дзеячы брацкага руху прызнавалі папскай выдумкай шырокае ўжыванне уніяцкімі папамі ў храме жывой гутарковай мовы. Зразумелая народу, яна была той прыцягальнай сілай, дзякуючы якой альтэрнатыўная царква здолела павесці за сабой значную частку праваслаўнага насельніцтва. Свядомае парушэнне уніяцкім клірам кансерватыўнай праваслаўнай традыцыі - разглядаць мову народа толькі як сапсуты і непрыдатны для культурнага развіцця варыянт недаравальна забытай вытанчанай царкоўна-кніжнай мовы - мела важнае грамадска-палітычнае значэнне. Прэтэндуючы на выключнае права кіраўніцтва нацыянальна-культурным адраджэннем, брацкія дзеячы вымушаны былі наследаваць уніяцкім калегам і таксама ішлі на парушэнне сваёй традыцыі, якая перасцерагала ад захаплення «подлейшей и простейшей» «рускай» мовай у царкве [763, с.324; 851, с.187], патрабавала «книги церковные все и уставы словенским языком друкуйте ... Евангелия и Апостола в церкви, на литургии простым языком не выворачивайте», чым праяўлялі непаслядоўнасць у гэтай галіне [869, с.7].
Пасля 1596 г. у праваслаўным і уніяцкім асяроддзі адбываецца ўзлёт перакладчыцкай дзейнасці з царкоўнаславянскай, польскай і лацінскай моў на «простую». Як пісаў у 1595 г. І.Пацей, «писма и книг светых отец ... в нашом языку Руском не маем» [756, с.118]. Пераклад рэлігійнай літаратуры на нацыянальныя мовы з'яўляецца надзейным сведчаннем нацыянальнага абуджэння. Пацей сам займаўся перакладчыцкай дзейнасцю: у 1597 г. выдаў ў беларускай версіі польскамоўныя кнігі Скаргі. З 11-ці твораў, напісаных Пацеем у 1598-1608 г., 6 на беларускай і 5 на польскай мове [851, с.170-172]. Некаторыя выходзілі на адной, а потым перакладаліся ім на другую; некаторыя адразу былі двухмоўнымі. У творах гэтага выдатнага майстра слова гучаць сатырычна-фальклорныя матывы, жывая народная гаворка [1066, с.87].
Звычайны агляд мовы палемічных сачыненняў канца ХVІ - пачатку ХVІІ ст. прыводзіць да нечаканага назірання: мясцовыя ідэолагі і арганізатары уніі часцей за ўсё у адстойванні царкоўнага саюза карысталіся старабеларускай мовай, у той час як апалагеты праваслаўя, якія абвінавачвалі іх у нацыянальнай здрадзе, нярэдка ўжывалі польскую мову ў абароне сваёй веры [1019, с.236; 1005, с.105]. Усе антыуніяцкія творы М.Сматрыцкага, акрамя дзвюх невялікіх прац, выйшлі на польскай мове. Затое І.Кунцэвіч польскую мову для творчасці не ўжываў [1081, с.13]. Адзін са складальнікаў «Анталогіі рэлігійнай думкі Беларусі. Ч.1-3: Праваслаўе. Уніяцтва. Каталіцызм» У.М.Конан на аснове вывучэння крыніц засведчыў, што большасць твораў заснавальнікаў уніяцкай царквы і звязаных з ёю дакументаў напісаны па-старабеларуску і звернуты да беларускага народа. Па-польску пісаліся толькі паасобныя палемічныя творы ў адказ на такія ж польскамоўныя выступленні праціўнікаў уніі [888, с.335]. Замоўчванне ў савецкія часы пра ўклад уніяцкіх пісьменнікаў, сярод якіх было нямала майстраў слова, і вучоных канца ХVI-XVII ст. у зацвярджэнні аўтарытэту нацыянальнай мовы і развіцці старабеларускага пісьменства збядняла і скажала карціну нашай духоўнай культуры.
На старабеларускай мове напісаны пастанова Берасцейскага сабора 1596 г. [420], граматы мітрапаліта Рагозы 1596-1598 г., блаславёная грамата грозаўскаму святару, скарга на віленскіх папоў-апазіцыянераў, адказ на абвінавачванне ў адступніцтве [241-244] і 74 пропаведзі І.Пацея [1134, с.238]. «Па-руску» прысягалі пры пастаўленні пасаду епіскапы: полацкія Гедэон Бральніцкі ў 1601 і Антон Сялява ў 1624 г.; уладзіміра-брэсцкія ў 1614 і 1632 г., турава-пінскі Грыгоры Міхаловіч, віцебскі Нічыпар Лазоўскі; архімандрыты: супрасльскі ў 1603 г., кобрынскі ў 1633 г., полацкі ў 1643 г. і інш. [247; 249; 254; 261; 262; 269; 270; 278; 280]. Мітрапаліты давалі прысягу на лаціне.
Пададзены ва ўсходнеславянскай гістарыяграфіі ХІХ-ХХ ст. такой адыёзнай постаццю І.Кунцэвіч, абвінавачаны ёй ў дэнацыяналізатарскай дзейнасці, пісаў свае творы, выступаў з пропаведзямі, ліставаўся з мітрапалітам Руцкім на беларускай мове, усведамляў сябе «рускім» і толькі вядомыя 2 лісты Л.Сапегу напісаў па-польску [828, с.227]. Епіскапская прысяга, загады і завяшчанні 1627 і 1637 г. І.Руцкага - на старабеларускай мове [18; 251; 259; 265; 274]. На ёй пратакаліраваліся паседжанні базыльянскіх кангрэгацый [377; 378].
У абстаноўцы, калі адшліфаваная пад пёрамі берасцейскіх палемістаў, меўшая дзяржаўны статус нацыянальная мова імкліва страчвала апору ў адукаваных колах і здавала свае пазіцыі ва ўстановах, грамадскім жыцці і пісьменстве на карысць польскай і лацінскай, дзеячы уніі ўсвядомілі цяжар адказнасці за яе стан, узаконіўшы ў 1636 г. выкарыстанне ў сваёй царкве. На парадку дня віленскай кангрэгацыі, сярод іншых, стаяла ўзнятае манаскай «браціяй» пытанне «о потребе уживаня от нас языка руского в мовах наших, а меновите и особливе в церквах в казанях». Пададзеныя ёй на разгляд пункты чытаў сам мітрапаліт. Кангрэгацыя пастанавіла, «абы отцове и братия закону нашого в церквах не иншым, але руским толко языком проповед слова Божого чинили» [483, а.111-112]. У білінгвістычнай богаслужбовай практыцы гэта мова заняла, такім чынам, становішча, абсалютна роўнае з царкоўнаславянскай.
У святле вышэйзгаданага, а таксама з улікам моўных рэалій Беларусі наступнага часу, аж да нашых дзён, справядлівым будзе прызнанне канца ХVI-першай паловы XVII ст. эпохай найбольшага ўжывання беларускай мовы ў канфесійнай сферы і непасрэднай спрычыненасці да гэтай з'явы уніяцкай царквы. Паланізацыя пачала апаноўваць рэлігійную сферу яшчэ ў даберасцейскі перыяд. Полацкі епіскап, які памёр у 1594 г., «мовил по полску» [502, с.196]. Магілёўскае праваслаўнае брацтва ў сакавіку 1597 г. атрымала каралеўскі прывілей на школу «языка и письма словеньского, руского, греческого, латинского и польского» [495, с.170].
Хуткае, інтэнсіўнае і на першых парах добраахвотнае засвойванне інтэлектуальнай і палітычнай элітай лацінскай і польскай моў напачатку мела пазітыўнае значэнне, бо дапамагала адаптацыі на Беларусі культурных і навуковых дасягненняў хрысціянскага Захаду, была прыметай еўрапеізацыі і, як тады здавалася, ніякай пагрозы для развіцця роднай культуры не несла. Выкарыстаннем ў творах, адрасаваных спаланізаванай інтэлігенцыі, мовы пануючай нацыі, палемісты абодвух лагераў пашыралі сферу яе ўжывання. Аднак «самастойнае» спальшчэнне ХVІ - першай паловы ХVІІ ст. змянілася паланізацыяй другой паловы ХVІІ - ХVІІІ ст., навязваемай Польскім каралеўствам, зацікаўленым у інтэграцыі насельніцтва вялізнай Рэчы Паспалітай на аснове сваёй мовы і культуры.
Польская мова дапаўняе «руска-славенскае» двухмоўе апякаемай касцёлам уніяцкай царквы. Яна загучала ў ёй спачатку эпізадычна, а потым усё часцей, чым бліжэй да канца ХVІІ ст. Яе выкарыстанне ў сярэдзіне - другой палове ХVІІ ст. іерархіяй у зносінах з органамі дзяржаўнай улады, судовымі ўстановамі, у царкоўным справаводстве, казаннях, творах, ліставанні і размове з'яўлялася адлюстраваннем змены моўных арыентацый у грамадстве ў цэлым. Гэта паланізацыя ішла не з сутнасці Берасцейскай уніі, а звонку - яна абумоўлівалася дзяржаўнай нацыянальна-моўнай палітыкай і неабходнасцю адаптацыі да моўна-культурных стандартаў таго часу. Можна сказаць, пакуль паланізацыя была добраахвотнай, уніяцкую царкву яна не закранула. Яна пачынаецца з другой паловы ХVІІ ст. з узмацненнем польскай дамінацыі на Беларусі.
Мітрапаліты А.Сялява, Г.Календа, К.Жахоўскі больш, чым іх папярэднікі, карысталіся польскай мовай, але ў зносінах з падначаленым духавенствам (прадпісанні, акружныя пасланні, граматы і інш.) выкарыстоўвалі беларускую [276; 281-283; 285; 286; 288]. На ёй у той час працавалі калегіяльныя органы царквы (кангрэгацыі [377; 378], саборы). Яна ж панавала на сярэднім і нізавым узроўнях царкоўнай лесвіцы. На ёй, напрыклад, распіска 1651 г. базыльянскага ігумена Д.Чаховіца з Міра аб атрыманні ад Радзівіла Евангелля і крыжа [8, а.11]. На Наваградскай базыльянскай кангрэгацыі 1686 г. гаварылася аб «вялікай патрэбе друкарні мовы рускай» [500, с.124]. К.Жахоўскі патрабаваў ад духавенства «славянскай мовай літургісаць» [1475; с.212]. Віленская, а пазней Супрасльская друкарні забяспечылі уніяцкую царкву «славяна-рускай» літургічнай і іншай рэлігійнай літаратурай. Як прызнаваў расійскі філолаг Сопікаў, да канца ХVІІ ст. на беларускай мове, якую ён лічыў «мешанінай славянскай (царкоўнай), рускай (расійскай), польскай, а часткова і лацінскай», - «усялякія пісанні ў Літве ..., выдадзеныя духавенствам рускага, ці грэцкага абраду абодвух вызнанняў, г. зн. так уніятаў, як неунітаў, як кірыліцай, так і лацінскімі літарамі друкаваныя» [437, а.13 адв.]. Апранутая ў новае - еўрапейскае адзенне беларуская мова, што было сродкам яе захавання ў той няпростай сітуацыі, нярэдка ўводзіць даследчыкаў, якія лічаць беларускамоўныя друкі на лацінцы польскімі тэкстамі, у зман.
Уключаючы Беларусь у еўрапейскі культурна-гістарычны працэс, уніяцтва далучала яе да элітнай мовы эпохі Адраджэння. Латынь - мова тагачаснай навукі, літаратуры, асветы, касцёла, палітыкі і афіцыйная мова Рэчы Паспалітай - стала мовай і уніяцкай эліты. Большасць уніяцкіх гісторыкаў, тэолагаў, філосафаў сярэдзіны ХVІІ - ХVІІІ ст. пісалі свае навуковыя творы на лацінскай і польскай мовах, якія, на думку ўкраінскага даследчыка Р.Радзішэўскага, у ХVІ-ХVІІІ ст. на тэрыторыі Рэчы Паспалітай для адукаваных беларусаў і ўкраінцаў былі больш арганічнымі, чым царкоўнаславянская [1167, с.478]. «Чытанне па ўсіх кляштарах, - пастанавіла базыльянская кангрэгацыя ў 1621 г., - … абы было славянскай, лацінскай і польскай мовай, для навучання на гэтых жа мовах - для нас - рэч вельмі патрэбная» [500, с.27]. Ужыванне базыльянамі польскай мовы і лаціны, пры захаванні ў гутарцы «рускай», з сярэдзіны ХVII ст. становіцца традыцыяй [1475, с.204]. Лаціна-польская літаратура пацясняе царкоўнаславянскую ў манастырскіх кнігазборах. 2/3 кніг бібліятэкі гродзенскага Барыса-Глебскага манастыра, назапашаныя ў ХVІІ - першай трэці ХІХ ст., - на латыні [401; 402; 407;]. Але яна не пусціла на уніяцкай глебе глыбокіх каранёў, бо прыйшла на Беларусь тады, калі на Захадзе ўжо наступіў яе заняпад. Латынь ведала абмежаванае кола людзей, нават сярод духавенства, і яе зусім не разумеў народ.
У той складанай этнамоўнай сітуацыі царква ўдзяляла вялікую ўвагу філалагічнай адукаванасці і вучонасці сваіх кадраў. Базыльянскія школы розных тыпаў давалі добрую шматмоўную падрыхтоўку прапаведнікам уніі, царкоўным саноўнікам, духоўнай інтэлігенцыі, шануючы пры гэтым роднае слова. У іх аддавалася перавага гуманітарным навукам і выпрацоўцы ўмення гаварыць на старажытных і замежных мовах. Навучанне ў некаторых насіла філалагічны характар. Уніяцкія навучальныя установы, хоць і мелі канфесійны характар, адыгралі пэўную ролю ў фармаванні філалагічнай культуры грамадства. Іх выхаванцы неслі свае веды народу і аказвалі ўплыў на яго мову, звычаі і асвету [1115].
«Языком кгрецким, латинским, словенским, польским и руским» у 1613 г. атрымалі каралеўскі дазвол вучыць моладзь у сваіх школах віленскія базыльяне [257, а.1]. А.Станкевіч сцвярджае, што ва уніяцкіх школах родная мова ўжывалася куды шырэй, чым у каталіцкіх і праваслаўных. Архімандрыт Дубовіч заснаваў у Супраслі школу для «русчызны» [1219, с.17-18]. Школы ў Наваградку і Менску, адкрытыя ў 1610-я г., складалася з «рускага» і лацінскага класаў [378, а.21 адв.]. У Быценскай семінарыі, закладзенай у 1660-1661 г., вывучалася лацінская, грэчаская, славянская, нямецкая і французская мовы; выкладанне ж вялося на роднай [1072, с.22].
У ХVІІІ ст. моўная сітуацыя ў грамадстве і, адпаведна, ва уніяцкай царкве мяняецца на карысць польскай мовы - дала свой плён больш чым векавая палітычная, грамадская і культурная экспансія Польшчы. Праўда, яна не прынесла ўсюль аднолькавага эфекту і больш выявілася ў заходніх раёнах. Масавым становіцца беларуска-польскі білінгвізм. У 1750-я г. польскай мовай шырока карыстаецца нават праваслаўнае духавенства і брацтвы Беларускай епархіі [68, а.120-121, 137, 161, 195-196 і інш.], ды і сам епіскап (Г.Каніскі). Мова арыстакратыі і адукаваных людзей, яна «спускаецца» з вяршыні уніяцкай іерархічнай лесвіцы на больш нізкія яе прыступкі.
На ёй падаюцца інфармацыі аб скліканні базыльянскіх кангрэгацый і пішуцца іх пастановы, а таксама царкоўныя і манастырскія інвентары, заявы і скаргі святароў, кадравыя паперы, складаюцца кантракты, рахункі, загады па кляштарах, ведамасці аб прыходах і парохах, мітрапалічыя граматы, вядуцца справы аб спакушэнні на лацінскі абрад і інш. Польска-лацінская тэрміналогія, закліканая падняць прэстыж царквы, умацоўваецца ў назве іерархіі: ксёндз, канонік, апат, біскуп - замест: поп, пратапоп, архімандрыт, уладыка. Царкву ўсё часцей называюць касцёлам, сабор - капітулам.
Адзначаецца частковая польскасць «рускага» духавенства, асабліва базыльян. У іх ужо ўзнікае патрэба ў польскамоўным перакладзе беларускіх пропаведзяў майстроў царкоўнага красамоўства пачатку ХVІІ ст. [1243, с.290, 297]. У такой версіі ў 1714 г. у Супраслі выходзяць прамовы І.Пацея [629]. У лаціна- і польскамоўным перакладах друкуюцца дзеянні Замойскага сабора. Аднак прыходскае вясковае святарства было больш блізкім да народнай мовы і культуры, чым спаланізаваная свецкая інтэлігенцыя ў гарадах. Паланізацыя пачынае закранаць народныя масы, што ілюструе, напрыклад, польскамоўная распіска 1747 г. 11-ці уніятаў маёнтка Бараўшчына (Аршанскі п.) аб добраахвотным утрыманні сваёй веры з подпісамі на польскай мове, кірыліцы і крыжыкамі [397, а.319].
І тым не менш, у неспрыяльных этнасацыяльных і дзяржаўна-палітычных умовах ХVІІІ ст., калі ад беларушчыны адмовіліся і каснеўшая ў стараславяншчыне праваслаўная царква, і касцёл, якому ўжо не было патрэбы заігрываць з мясцовым насельніцтвам [984, с.224-225], практычна адна толькі уніяцкая царква не толькі не выраклася роднага слова, але і рабіла ў сваёй дзейнасці апору на беларускі этнакультурны элемент. У гэты складаны для беларускай культуры час нацыянальнае кнігадрукаванне, па назіраннях Ю.Лабынцава, амаль цалкам сканцэнтроўваецца ў сценах базыльянскага Супрасльскага манастыра [944, с.2, 8, 11, 14]. Так, выдадзеныя тут у 1715 г. «Вопросы еллинороссийские» ўяўляюць беларускамоўны пераклад польскага арыгінала [1186, с.368]. Замойскі сабор пастанавіў надрукаваць малы катэхізіс для вернікаў і вялікі для святароў на «паспалітай» мове, выдаць адзіны для ўсіх епархій трэбнік (на царкоўнаславянскай мове), забараніўшы карыстацца іншай богаслужэбнай літаратурай.
С.К.Майхровіч са сваім поглядам на унію як «вельмі зручную форму паланізацыі беларусаў», «антынародну змову», «нацыянальную здраду», якая стварыла цяжкія ўмовы для развіцця беларускай літаратуры і мовы, даказвае дасканаласць, дасягнутую насуперак уніі нацыянальнай мовай і вершаскладаннем, на прыкладзе вершаванага эпіграфа да «Календара або месяцеслова хрэсціянского», перакладзенага з польскага арыгінала і выдадзенага ў 1726 г. у Супраслі:
«Мы з польского на рускій перелицовали,
Вписавши безпременно, што там начитали...» [978, с.207].
Вось вам і «зручная форма паланізацыі»! Аналагічных недарэчнасцяў адносна ацэнкі этнамоўнай ролі уніяцтва хапае ў айчыннай гістарыяграфіі. Нават апошні прэфект Супрасльскай друкарні Ясан (Леў) Явароўскі (1800-1803) пісаў «добра прыгожым пісьмом на лаціне, як і па-руску» [1358, с.130].
М.К.Радзівіл у 1740 г. падарыў Свержанскаму манастыру «як кнігі рускія для набажэнства і абрадаў царкоўных, так і лацінскія, польскія для навучання ў казаннях і катэхізісах, казусах» [14, а.14, 40].
Пры ўсёй гісторыка-культурнай супярэчлівасці уніяцтва нельга не ўбачыць, што пранікненне польскага слова сустракала супраціў ў патрыятычных уніяцка-базыльянскіх колах, нават нягледзячы на змену нкірунку моўнай палітыкі ў Вялікім княстве Літоўскім у канцы ХVІІ ст. Паказальным у гэтым сэнсе з'яўляецца разгледжаны судом у 1744 г. канфлікт у мінскім базыльянскім манастыры св. Духа, з якога відаць, што ў сярэдзіне ХVІІІ ст. польскае слова ва уніяцкім храме разглядалася як надзвычайны выпадак, варты апратэстацыі ў судовым парадку. Загадаўшае адпраўляць суплікацыі «не па-руску, але па-польску», новае манастырскае кіраўніцтва апраўдвалася перад судом: у храме заўсёды гучаў беларускамоўны спеў, а па-польску спявалі тры ці чатыры разы ў час паседжанняў Трыбуналу ВКЛ, «і то з-за таго, што не было каму спяваць, а так шляхта пяялі» [484]. Значыць, па-першае, мова спеваў залежала ад катэгорыі наведвальнікаў, якія ўдзельнічалі ў гэтай частцы рытуалу, а па-другое, за паўстагоддзя да пачатку выкаранення уніі яе галоўны асяродак у Мінску «працаваў» з народам (пропаведзь, малітвы, спевы) на яго роднай мове. У 1777 г. жонка літоўскага падскарбія прыехала ў віленскую царкву св. Тройцы, каб паслухаць «цудоўныя рускія спевы» базыльян, але, пачуўшы замест іх гукі аргана, дала чырвонец, каб на наступны дзень базыльяне імшу «спявалі» [500, с.318]. У ХVIII ст. ва уніяцкім асяроддзі была працягнута традыцыя стварэння беларускамоўнай кнігі на лацінцы: «Набожныя песні» з Супрасля; «Способ говоренія патера з людмі простымі, языком шчырам рускім ізложаны, для разумення ўсіх людей, не разумеючых словенскага языка» [881].
Такім чынам, гістарыяграфічнае палажэнне, што ў перыяд культурнага заняпаду, які пачаўся з канца ХVІІ ст., беларускасць трымалася пераважна пры уніяцкай царкве, не пазбаўлена грунту. Яе клопат пра захаванне мовы карэннага этнасу садзейнічаў дыферэнцыяцыі ўсходнеславянскіх народаў, а процідзеянне польскамоўнай экспансіі станавілася фактарам этнічнай самасвядомасці.
У ХVІІІ ст. працягваецца заняпад і забыццё, а таксама набліжэнне да беларускай царкоўнаславянскай мовы. Нявырашаная царквой праблема адукацыі свецкага кліра абярнулася ў пачатку ХVІІІ ст. яго пагалоўным невуцтвам у гэтай мове - літургія служылася па сшытках, у якіх славянскія словы былі пісаныя лацінкай. А базыльяне нават пачалі ганарыцца перад белым духавенствам сваім няўменнем чытаць па-славянску. «Наўрад ці кожны соты іерэй валодае царкоўнаславянскай мовай», - заўважыў Л.Кішка, які паспрабаваў выправіць такое становішча з літургічнай мовай. Ён дае яму ў рукі «Лексикон» (Супрасль, 1722 г.). - свое-асаблівы слоўнік-дапаможнік па вывучэнню царкоўнаславянскай мовы [1093, с.77-78]. Новай з'явай у лексікаграфічнай практыцы Беларусі было складанне ў ХVІІ-ХVІІІ ст. для асоб уніяцкага веравызнання царкоўнаславянска-польска-лацінскіх слоўнікаў [1130, с.86]. Насуперак базыльянам, якія насаджалі лаціна-польскае двухмоўе, ён робіць славяна-рускую мову агульнаабавязковай для духавенства. Наладжваецца падрыхтоўка кадраў з адпаведным лінгвістычным ухілам. Пастанова базыльянскай кангрэгацыі 1753 г. прадугледжвала заснаванне школак для навучання капланскіх дзяцей «чытаць па руска-славянску псалтыры, актоіхі і ірмалоі» [553, с.153]. Устаў базыльянскага навіцыяту агаворваў прыём толькі тых, хто «здольны … да мовы, якой кананічнае набажэнства адпраўляем» [636, с.23].
Латынь, хоць ў ХVІІІ ст. ўжо не адыгрывала той «цывілізуючай» і інтэгруючай у Еўропу ролі, яе пазіцыі ў базыльянскім ордэне, які ішоў на збліжэнне з рыма-каталіцтвам, яго навучальных установах і царкоўным справаводстве ўмацоўваюцца. Намі ўстаноўлены цікавы факт: перайшоўшыя ў пачатку ХІХ ст. на рымскі абрад уніяцкія святары з прычыны няведання лаціны адпраўлялі літургію і іншыя духоўныя трэбы славянскай мовай. Таму спецыяльна для іх быў выдадзены служэбнікі, дзе лацінскі тэкст перададазены польскімі літарамі [80, а. 227 адв.-228, 245 адв.; 196, а.16].
К канцу ХVІІІ ст. усё хоць трохі адукаванае сярод беларускага грамадства, што «насіла пячатку цывілізацыі», гаварыла і пісала па-польску, у тым ліку уніяцкая інтэлігенцыя. Беларуская мова, поўная народнага прымітывізму, з дамешкам многіх польскіх слоў выцясняецца ў межы гутарковай мовы селяніна [29, а.4, 8 адв.].
З уключэннем Беларусі ў склад Расійскай імперыі моўная сітуацыя ў грамадстве і ва уніяцкай царкве ўскладняеца і штучна мяняецца на карысць спачатку, як гэта ні парадаксальна, польскай мовы (у першай чвэрці ХІХ ст.), а з 30-х г. ХІХ ст. - рускай. Існуе думка, што акаталічванне і паланізацыя беларусаў дасягнула тады большых памераў, чым у папярэднія два стагоддзі. «Польская мова і каталіцкая рэлігія пры рускім урадзе да сораму рускіх развілася больш, чым пры панаванні Польшчы», - сведчыць сучаснік - архіепіскап Антоній [511, с.46, 57]. Гісторык П.Баброўскі канстатаваў: у пачатку ХІХ ст. толькі святары гаварылі «па-руску», а іх дзеці вучыліся ўжо на польскай мове [713, с.23]. У першай чвэрці ХІХ ст. яна была асноўнай ва уніяцкім справаводстве. Узмацнілася яе вывучэнне ў навучальных установах, чаму спрыяла «папячыцельская» палітыка А.Чартарыйскага. Візітатар Барунскай школы ў 1804 г. раіў яе настаўнікам больш часу адводзіць грунтоўнаму вывучэнню польскай і лацінскай моў [427, а.9 адв.; 376, а.2]. У Брэсцкай епархіяльнай семінарыі ў Лаўрышаве, па ведамасці 1817 г., навучанне вялося «на дыялекце польскім». Па-польску выкладаліся навукі ў Жыровіцкай і Свержанскай семінарыях [846, с.99].
Базыльяне спынілі друк кніг на царкоўнаславянскай мове, а распаўсюджвалі ў сваіх школах і сярод насельніцтва польскія азбукі і малітоўнікі. Нават святары на перадапошнім этапе уніі «нявечылі літургію на стараславянскай мове, зразумелай простаму народу, дадаткамі лацінскіх воклічаў і польскіх малітваў» [710, с.30].
Але польскае слова так і не стала родным для шараговага духавенства. Парох з Камянца Г.Міцэвіч просіць у чытачоў прабачэння за недасканалую польскую мову сваіх мемуараў пра рэпрэсіі 1830-х гадоў, ужыванне неўласцівых ёй выразаў, заўважае, што яго калегі «не ўсе дасканала валодаюць латынню». Адну песню ён, «ня ўмеючы на польскую мову дакладна перакласці, у славянскім тэксце» падае [463, а.1, 8, 15, 47]. Прыходскія святары, якія стаялі бліжэй да сялянства, па-ранейшаму авалодвалі і карысталіся народнай мовай, якая гэтак жа, як і раней, фігуравала пад назвай «руская». У спісе духавенства Мінскай губерні, пазбаўленага прыходаў за адмову прыняць праваслаўе, за 1798-1801 г., лічацца 62-гадовы Я.Загусцінскі, 60-гадовы М.Левановіч; 40-гадовы Ян, яго 18-гадовы брат, усе - «навукі рускай і польскай», а таксама 15-гадовы сын, які «вучыцца па-руску і па-польску» [182, а.10]. У асабістых справах святароў канца ХVІІІ - першай чвэрці ХІХ ст. знаходзім: ураджэнец в.Паперня Мінскага дэканата Б.Пятроўскі «з дзяцінства вучыўся па-руску»; выхадзец з Чарнобыля М.Кляпацкі, 1767 г. нараджэння, «чытаць і пісаць па-руску вучыўся» [553, с.399, 519]. Прысланага ў 1815 г. у Лугінавіцкую парафію «аспіранта» з-за слабой падрыхтоўкі адправілі дадому дзеля належнага ўдасканалення ў русчызне [553, с.704]. Аспірант С.Чуліцкі ў 1816 г. паведамляў, што, будучы 7 гадоў пры бацьку дзякам Заходскай царквы, навучаўся «рускаму чытанню, царкоўнаму рытуалу і спеву» [553, с.705]. Дзячок Ф.Ражынскі з Полацкай епархіі паказаў у 1819 г. на экзамене, што «па-руску» чытаць можа хутка, але не вытрымлівае націскаў, па-польску - слабей; а шляхціц Федаровіч, наадварот, па-польску чытае добра, па-руску - слабей, хаця ў заяве ўказаў, што «чытаць па-руску і пець імшу можа» [553, с.723-724].
Пранікненне з канца ХVІІІ ст. рускай мовы, якая ўспрымалася тады на Беларусі як замежная, уніяцкае асяроддзе сустрэла лінгвістычнай русафобіяй. На патрабаванне мінскага архіепіскапа Іова аб вядзенні на ёй метрык духавенства адказала пратэстамі і скаргамі. «Нашы капланы рускага дыялекта не ведаюць», - выказаў у 1798 г. іх настроі мінскі сурагат [328, а.1-4]. Свецкі клір і асабліва базыльяне спачатку грэбавалі гэтай мовай, называючы «схізматыцкай, прыдатнай толькі для просталюдзінаў» [1303, с.31, 32]. І ў 20-30-я г. на Беларусі бракавала святароў і настаўнікаў-базыльян, здольных вымаўляць па-расійску [522, с.7]. Нават саноўнікі уніяцкага дэпартамента ў Пецярбургу на чале з мітрапалітам Булгакам «мала ведалі гэту мову» і размаўлялі паміж сабой па-польску [520, с.21, 23, 26]. Але мала-памалу уніяцкая вярхушка засвойвае яе як мову зносін з царскай адміністрацыяй і яе прадстаўнікамі на Беларусі. Польска-расійскі білінгвізм пранікае ў царкоўнае справаводства.
З другой паловы 1820-х г. царызм робіць круты паварот у этнамоўнай палітыцы на Беларусі, накіраваны на знішчэнне ўсялякіх праяў індывідуальнасці яе рэлігійнага і культурнага жыцця. Прадпрыняты меры па аднаўленні пахіснутага яшчэ ў ХVІІ-ХVІІІ ст. статуса царкоўнаславянскай мовы і прывядзенні яе ў адпаведнасць з вялікарускай рэдакцыяй. Да манаскага звання ў базыльянскім ордэне з 1827 г. дапускаліся «толькі тыя, якімі будуць даказаны дастатковыя веды ў славянскай мове» [520, с.581]. З 1834 г. у прыходы пачалі паступаць багаслужэбныя кнігі маскоўскага друку. Многія святары былі не ў стане імі карыстацца, бо не разумелі іх «маскоўска-славянскай» мовы і працягвалі служыць па старых кнігах з тэкстамі, напісанымі на беларускай версіі царкоўнаславяншчыны. Тады апошнія былі прызнаны «памылковымі», іх загадалі канфіскаваць, «каб прывучыць духавенства да правільнага вымаўлення ... славянскай мовы, скажонай у правапісе і націску, якія змяняліся пры ўсякім выданні уніяцкіх служэбнікаў» [551, с.18; 522, с.92-93, 317-318]. У 1830-я г. ідзе шырокае мэтанакіраванае гвалтоўнае культываванне ва уніяцкім асяроддзі расійскай мовы. Рэвізуючы ў 1830 г. храмы Беларускай і Літоўскай епархій, Сямашка, які лічыў, што на беларускай мове ў сілу гістарычных умоў ужо немагчыма літаратура ні цяпер, ні ў будучым, звяртае асаблівую ўвагу на веданне святарамі расійскай мовы, «ужо распаўсюджанай сярод вышэйшага класа грамадства». Усходнія раёны мелі ў гэтым больш поспехаў [878, с.80]. У 1834 г. Літоўская духоўная кансісторыя перайшла на яе ў зносінах з духавенствам епархіі [1239, с.54]. Толькі на ёй з 1 верасня 1837 г. было прадпісана весці метрычныя кнігі ў цэрквах. Уніяцкай моладзі ў навучальных установах прышчэплівалі ўсведамленне, што «руская мова для яе - айчынная» [165, а.1-4; 553, с.1031, 1042-1043].
У расійска-польскім моўным саперніцтве на уніяцкай глебе некаторыя патрыятычна настроеныя уніяцкія дзеячы, у асноўным з белага духавенства, асобныя прадстаўнікі вышэйшай іерархіі і інтэлектуальнай эліты пачынаюць глыбей усведамляць лінгвістычную спецыфіку сваёй веры і імкнуцца яе падтрымаць і ўзмацніць. Да юбілейнага фэсту 1826 г. меркавалася выдаць кніжкі «ў стылі простым і мовай, зразумелай простаму люду» [475, а.16 адв.]. З Ануфрэйскага манастыра ў 1826 г. рапартавалі мітрапаліту, што з простым людам катэхізіс, пропаведзі вяліся «па просту, па сялянску» [553, с.795]. Ідучы насустрач святарству і вернікам, грэка-уніяцкая калегія указам 9 ліпеня 1830 г. афіцыйна дазволіла выкарыстанне ў пропаведзях і павучанні закону божаму «мовы, якой гавораць мясцовыя жыхары» [520, с.581].
Прафесар Віленскага універсітэта М.Баброўскі (1784-1848) пасля яго закрыцця правёў апошнюю частку жыцця пастырам у Шарашове (Пружанскі п.). У нядзелю і святы ён выступаў у мястэчку і яго ваколіцах з казаннямі «на беларускай гаворцы» [486, а.33]. 8 верасня 1833 г. у царкве мястэчка Сероцін (Полацкі п.) манах-базыльянін Сакалоўскі гаварыў казанне, а потым святар Чарніцкага прыхода А.Нікановіч на «простанароднай беларускай мове» настаўляў сялян непахіснасці ў сваёй веры [144, а.26, 29, 30]. Полацкі архіепіскап В.Лужынскі піша, што пасля далучэння Беларусі да Расіі «народ гаварыў па-руску і слухаў службу на рускай мове, а маліўся па-польску». Пры асвячэнні царквы ў Чарэі (Сененскі п.) ён сказаў народу «назидательное слово, совершенно примененное к понятию простолюдинов», а ў в.Рагіна (ля Гарадца) да прыхаджан было «простерто краткое каноником Копецким слово на белорусском языке» [518, с.19, 101, 106]. Мабыць, невыпадкова ва уніяцкім асяроддзі ў 1835 г. з'яўляецца першая ў ХІХ ст. друкаваная беларуская кніга. Яна мела царкоўна-літургічнае прызначэнне [537, с.238 № 208; 1278]. У 1837 г. духавенства Беларускай епархіі давала падпіскі аб неўтручанні ў новаправаслаўныя прыходы на польскай і расійскай з беларускімі элементамі мовах: «не буду вмешываться», «прыхожаном», «настоятель Жыткевіцкой церкви», «блюститель Лучыцкой церкви» [179, а.4, 13, 19, 43].
У сваёй сумнавядомай запісцы 1827 г. Сямашка канстатаваў, што польская мова «невыразная» для яго паствы [505, c.82-83]. «Увесь грэка-уніяцкі народ размаўляе мовай беларускай або маларасійскай, дзеці уніяцкага духавенства ў доме сваіх бацькоў і па-за ім амаль выключна чуюць гэту мову - яны запамінаюць яе ўжо ў польскіх школах», - пісаў ён у сваіх мемуарах [520, с.572]. Полацкі архіепіскап Смарагд выказаў у 1834 г. здзіўленне наконт вымаўлення некаторымі святарамі польскамоўных пропаведзяў у кафедральным саборы і ў вясковых цэрквах, бо «уніяцкія прыхаджане, гаворачы адной простай беларускай гаворкай, гэтых польскіх казанняў не разумеюць» [1303, дадатак, с.26]. Гродзенскі губернатар у справаздачы за 1837 г. указаў, што сяляне ўсіх паветаў губерні, акрамя Гродзенскага і Лідскага, «усе без выключэння спавядаюць грэка-уніяцкую веру, размаўляюць сапсаванай рускай мовай» [1173, с.81].
Зразумеўшы, што лінгвістычныя перагіны рэфармавання і «ўз'яднання» уніяцкай царквы адштурхоўваюць яе прыхільнікаў ад праваслаўя, царскім загадам 16 снежня 1839 г. прыходскім праваслаўным святарам Віцебскай, Магілёўскай, Кіеўскай, Падольскай, Валынскай, Мінскай, Віленскай, Гродзенскай губерняў і Беластоцкай вобласці прадпісана, каб яны «па магчымасці чыталі ў царквах у нядзельныя і святочныя дні пропаведзі на простай агульназразумелай мове». Такі загад, безумоўна, быў у інтарэсах мясцовага «ўз'яднанага» духавенства і насельніцтва, хоць дапушчэнне беларускай мовы ў багаслужэнне не было самамэтай, але сродкам выцяснення польскай мовы. Ён быў разлічаны і на тых уніятаў, што перайшлі ў рыма-каталіцызм. Іх трэба было пераконваць, што праваслаўе - вера іх бацькоў і мае перавагу тым, што служба адбываецца «зразумелая на роднай мове». У той жа час з улікам, што многія з «ўз'яднаных» не валодаюць расійскай, але пераважна польскай мовай, у 1841 г. Літоўская кансісторыя распаўсюдзіла ў заходніх раёнах Беларусі 870 экземпляраў праваслаўнага катэхізіса на ёй [520, c.136, 139, 140; 522, c.496, 563, 659-660].
Праўда, гэтыя паслабленні беларускай і польскай мовам цяжка ўзгадняюцца з загадам Сямашкі 1840 г. забяспечыць святароў Літоўскай епархіі ўзорнымі казаннямі на расійскай мове, каб яны былі «ў стане ў сваіх павучаннях на простанародных тамашніх гаворках дапасоўвацца да агульнага духу рускай мовы» [522, с.496-497].
Такім чынам, у аснове моўнай палітыкі уніяцкай царквы ляжала ўвядзенне ў сакральную сферу беларускай мовы пры захаванні кананічнасці царкоўнаславянскай. Зарыентаваная на сваю паству - просты беларускамоўны народ, яна здолела ў лінгвістычных катаклізмах канца XVI - першай трэці ХІХ ст. захаваць сваю моўную спецыфіку і фактычна заставалася адзіным рэлігійным інстытутам, у якім у большай ці меншай меры паспяхова функцыянавала народная мова і беларуская рэдакцыя царкоўнаславяншчыны, што з'яўляецца паказчыкам уключанасці царквы ў нацыянальную культуру.
Са скасаваннем уніі нацыянальай мове не засталося месца ў афіцыйным царкоўным жыцці Беларусі. Яна апынулася ў ліку «моў, канфіскаваных Свяцейшым Сінодам» [822, с.5]. Адну частку беларускага народа, аправаславіўшы, прымусілі перайсці на расійскую мову. Другую прыгарнуў касцёл, які культываваў пальшчызну. «Раней селянін чуў і спяваў ва уніяцкай царкве песні ў сваім дыялекце ці па-польску і на гэтых мовах слухаў казанні, на гэтых мовах ён размаўляў з панам і ўраднікам, - пісаў сучаснік. - Цяпер ён чуе мову маскаля - чыноўніка і салдата, і яму ўнушаюць, што ён расіянін» [1467, с.26].
Урадавая барацьба супраць уніі і прымусовае аправаслаўліванне, па словах У.Пічэты, нанеслі вялікую шкоду беларускай мове і нацыянальнай культуры: новае духавенства занядбала пропаведзь на ёй. Толькі тайныя уніяцкія прыходы падтрымлівалі і аберагалі родную мову, якая з'яўлялася сімвалам прыналежнасці уніята да беларускай нацыі [1140, с.21].
Вёска з яе лінгвістычным імунітэтам, выпрацаваным не без удзелу уніяцкай царквы, і на гэты раз выратавала папаўшую ў апалу беларускую мову. Паводле дадзеных П.Баброўскага, які ў пачатку 1860-х г. праводзіў гісторыка-статыстычнае абследаванне Гродзенскай губерні, усе сяляне без выключэння, як праваслаўныя (экс-уніяты), так і католікі, гаварылі беларускім дыялектам [507, с.263]. П.М.Бацюшкаў, які ў 50-70-я г. вышукваў і вывучаў «помнікі рускай даўніны ў заходніх губернях», прыйшоў да высновы, што народ, «часова ўцягнуты ва унію ..., застаецца да апошняга часу верным мове і паданням продкаў» [381, а.20 адв.].
Адзін з пачынальнікаў «западно-руссизма» К.Гаворскі назваў беларускую і ўкраінскую гутарковыя мовы, на якіх размаўлялі шараговыя вернікі-уніяты і прыходскае духавенства, «униатским наречием» і распачаў на старонках заснаванага ім «Вестника Западной России» серыю скандальных выступленняў аб несамастойнасці, лінгвістычнай нелігітымнасці нацыянальных моў і шкодзе іх ужывання ў школе, навуцы і літаратуры. «Часы уніі ўжо мінулі, - пісаў «Вестник», - і адасабленне мовы (нацыянальнай - С.М.), стварэнне на ёй непатрэбнай літаратуры будзе толькі некарыснай спробай...». Навучанне ў школе на «беларуским жаргоне» часопіс лічыў бяссэнсіцай: «Народ не жадае і не патрабуе навучання сваіх дзяцей на гэтым мужыцкім, кухонным, уніяцкім дыялекце». У яго непрыняцці Гаворскі выступіў супраць праекта адкрыцця ў Вільні замест універсітэта духоўнай акадэміі з гісторыка-філалагічным факультэтам для падрыхтоўкі на месцы настаўнікаў для Беларусі, бо ў мясцовых, у тым ліку былых уніяцкіх, навучальных установах студэнты не могуць пазбавіцца «правінцыялізму і беларускага акцэнту» і авалодаць чыстай расійскай мовай. У абарону гэтага «униатского наречия» тады ж выступіў шэраг прагрэсіўных дзеячаў Украіны і Беларусі: прафесар М.Кастамараў, выдаўца і рэдактар «Віленскага весніка» Адам Кіркор, маршалак віленскі Дамейка і наваградскі Брахоцкі [1292, с.30, 31, 46, 58, 65].
У гэтым святле гістарыяграфічныя стэрэатыпы аб пераследаванні уніятамі нацыянальнай мовы і аб стварэнні больш спрыяльных умоў для развіцця беларускага этнасу скасаваннем уніі падлягаюць перагляду.
ЭТНАКАНФЕСІЙНАЯ ІДЭНТЫФІКАЦЫЯ УНІЯТАЎ
Найбольш адпаведны крыніцам ХVI-XIX ст. тэрмін «уніят» (радзей «уніт») упершыню быў ужыты апанентамі Берасцейскай уніі, якія надалі яму злёгку варожае адценне і дыскрэдытацыйны падтэкст [1458; 860, с.85]. Пад гэты канфесіёнім, традыцыйна негатыўна ўспрыманым ва ўсходнеславянскім праваслаўным асяроддзі, а не наадварот, у Рэчы Паспалітай было «падагнана» вызначэнне праваслаўных. З пачатку ХVІІ ст. з'яўляюцца найменні «дызунія», «дызуніцкая рэлігія», «дызуніты», «неуніты». Пра прадстаўнікоў абедзвюх канфесій разам гаварылі: «(з)уніяваныя і не(з)уніяваныя». «З грэцкіх, ці ўсходніх хрысціян, - пісаў прафесар М.Баброўскі, - адных завуць уніятамі, а другіх неунітамі» [461]. Царква мела і больш складанае найменне: «грэка-уніяцкая», радзей - «рымска-уніяцкая».
Часам у крыніцах прасочваецца ўсведамленне уніятамі сябе «сапраўднымі католікамі», якімі ў 1643 г. прызнаў магчымым іх лічыць Ватыкан і ў чым ім адмаўлялі польска-каталіцкія колы. І.Руцкі пісаў у сваім запавеце: «У веры святой каталіцкай ... паміраю» [552, с.248].
Паходжанне канфесіёніма «уніят» з варожага лагера і ўкладзенае ў яго негатыўнае адценне выклікала спробы яго змяніць, на што патрабавалася згода Рыма. У каралеўскім дэкрэце 1623 г. у сувязі з забойствам І.Кунцэвіча уніяцтва фігуруе пад назвай «рэлігія старажытная грэчаская» [260, а.13]. На сваім паседжанні 3 верасня 1658 г. кангрэгацыя прапаганды веры выказала згоду на змену назвы «унія» на «старажытная грэчаская рэлігія» або «католікі ўсходняга абраду» [1413, с.98]. Але трохі пазней у перамовах са слуцкім архімандрытам Ф.Васілевічам, схільным да прыняцця уніі на сваіх умовах і дапускаўшым самаакрэсленне як «католікі грэчаскага абраду» або «старажытныя грэкі», нунцый ад імя апостальскай сталіцы настойваў на захаванні старой назвы, бо яна «болей адрознівае ад схізматыкаў і лепей выражае сутнасць спавядання» [1414, с.39-40]. На Замойскім саборы уніяцкая царква названа грэка-каталіцкай царквой рускага народу» [1394, с.162]. У 1774 г. аўстрыйская імператрыца Марыя Тэрэзія ўвяла назву «грэка-каталіцкі» як афіцыйную назву уніяцкага абраду. Пад гэтым канфесіёнімам уніяты вядомы і сёння. Але ў даследуемы намі перыяд ні гэты тэрмін, ні атаясамліванне сябе на масавым узроўні з католікамі распаўсюджання на Беларусі не атрымалі. Уніяты адказалі праваслаўным абразлівым канфесіёнімам «схізматык». К.Астрожскі здабыў у іх імя «архісхізматыка» [732, с.9].
Аправаслаўленыя ў 1839 г. уніяты атрымалі найменне «новаправаслаўныя», у адрозненне ад «древлеправославных». «Новакатолікі» - гэта колішнія уніяты, якія папоўнілі шэрагі «старакатолікаў» [131, а.3 адв.; 235, а.1; 379, а.1адв.].
Насуперак гістарыяграфічнаму міфу, што па-за праваслаўем не магло быць «рускасці» (беларускасці), самі уніяты ў канцы ХVІ - ХVІІІ ст. не адрознівалі сваю этнічную прыналежнасць ад праваслаўных і лічылі сябе прадстаўнікамі аднаго з імі народа, які ў тагачасных крыніцах фігуруе пад назвай «рускі»; гэта ж прызнавала і іх бліжэйшае атачэнне.
Берасцейскія артыкулы агаворвалі этнаканфесійнае паходжанне духавенства «не з іншай нацыі ці рэлігіі, - акрамя рускай і грэцкай» [561, с.68]. Запрашаючы ў 1681 г. праваслаўных да уніі, кароль абяцае прызначаць на ўсе царкоўныя бенефіцыі «толькі рускіх туземцаў» [553, с.190]. На прымірэнчым саборы 1629 г. каралеўскі камісар А.Кісель гаварыў: «Мы, людзі адной нацыі, аднаго народа, адной рэлігіі, аднаго набажэнства, адных абрадаў, не ўяўляем аднаго» [832, вып.1, с.15].
Сваю веру, абрады, храмы, духавенства, прыходы, навучальныя установы, населеныя пункты і г. д . у ХVІІ ст. уніяты таксама звалі «рускімі». Этнонім у дадзеным выпадку набываў і канфесійную афарбоўку. У сваёй «Гармоніі веры» (Вільна, 1608) І.Пацей звяртаецца «до чытателя хрестианского, тако русина, яко рымлянина» [537, с.82]. У 1609 г. ён пратэставаў супраць ушчамлення юрыдычных правоў уніятаў «імем сваім і духавенства майго рэлігіі рускай» [351, а.1], якую, такім чынам, ідэнтыфікаваў з верай нацыянальнай [1305, с.45], бо суайчыннікі былі для мітрапаліта «люде народу руского» [537, с.71]. Дабро «мілай нашай Русі» высоўвалі на першы план у сваёй карэспандэнцыі І.Пацей, абвінавачаны гісторыкамі ў варожасці «Русі», і К.Астрожскі. Боль за свой неадукаваны народ і жаданне папрацаваць на яго карысць гучаць у пацеевых фразах: «...я для своее неукое Руси»; «геретыки ... тебе простаком Руским, быдлом глупым, неуком пошивают!» [576, с.145, 147]. «Народ наш рускі», - пісаў І.Кунцэвіч у творы «О фальшованю писем словенских» [758, с.132]. П.Жуковіч, які пісаў, што славяна-руская царкоўная стыхія яшчэ ўтрымлівала прадстаўніка першага пакалення нашых уніятаў у складзе «Русейскага народа», дарэмна турбаваўся «русействам» наступных пакаленняў [758, с.146].
Безліч сведчанняў сучаснікаў не пакідаюць сумненняў у іх «рускай» самаідэнтыфікацыі. Наваградскае духавенства ў 1615 г. скардзілася на мясцовых кальвіністаў, якія перавабілі да сябе настаўніка іхняй «рускай школы» [258, а.1-2]. У канцы жыцця М.Сматрыцкі асуджаў ганенні на прыхільнікаў яднання: «Тых, якія св. царкву, яе веру, абрады і цырымоніі ў рускім народзе імкнуцца захаваць і ўмацаваць на вечныя часы, тых вы, няўдзячныя, праследуеце, іх б'еце, сячэце, забіваеце, топіце і мардуеце « [961, с.306-307]. У лісце кардыналу Барберыні папскі нунцый Вісконці ў 1636 г. паведамляў з Польшчы пра «ваяводу троцкага Яна Скуміна Тышкевіча, русіна, уніята» - сына наваградскага ваяводы Фёдара, які першым з беларускіх магнатаў стаў на бок уніі [732, с.214-215]. І ў другім пакаленні, як бачна, яны заставаліся «русінамі». У крыніцы 1642 г. згадваецца святар уніяцкай «рускай царквы» ў мястэчку Олыце [277, а.1]. У дакументах 1633, 1669, 1819 г. Брэсцкая капітула называецца рускай [398, а.37, 38]. А ў пратаколе ХVІІІ базыльянскай кангрэгацыі 1671 г. фігуруе «горад Навагрудак, цалкам рускі, ва уніі» [500, с.107]. «Народ мой рускі», - пісаў ураджэнец Полаччыны мітрапаліт Ц.Жахоўскі ў працы «Люблінскі калоквіум» (1680 г.) [1475, с.214].
Руская ідэнтычнасць уніятаў не змяніліся і ў ХVІІІ ст. «Сінод правінцыяльны рускі» адбыўся ў 1720 г. у Замосці. Прадмова да яго надрукаваных дзеянняў адрасавалася «рускаму духавенству» [433, а.2, 76, 77]. Выхаванцы Свержанскай семінарыі, паводле крыніцы 1739 г., былі выхадцамі з сем'яў рускіх прасвітараў [14, а.68]. Пінскія уніяты ў 1747 г. скардзіліся на праваслаўных, якія «з рускага боку так шмат папераварочвалі . . . унітаў на схізму» [397, а.73]. Спіс людзей «рускай» веры, спакушаных дамініканамі ў лацінскі абрад, падаў у 1748 г. заслаўскі прасвітар [302, а.1]. «Клер рускі уніцкі» згадваецца пад 1819 г. [398, а.68].
Намі зарэгістраваны факты ўсведамлення уніяцкім насельніцтвам сваёй веры ўжо як адзіна рускай. Па справе лоўчага Калусоўскага, абвінавачанага ў 1721 г. у гвалтоўным пераводзе жыхароў уніяцкіх вёсак Ваўкавыскага павета ў рымскі абрад, усіх сведкаў дапытваліся, якой веры раней прытрымліваліся сяляне і які быў у іх святар, «каталіцкі ці рускі» (уніяцкі). Слонімскі скарбнік Е.Сарока казаў, што лоўчы не меў на ўвазе «знявагу рэлігіі рускай уніяцкай». Паказанні даваў С.Блінда - «русін, які раней быў уніятам, а зараз - католік». Селянін Ян Альшэўскі сведчыў, што шлюбы і хрышчэнні мясцовыя жыхары «бралі розныя: і ў схізмы (праваслаўных святароў - С.М.), і ў Русі (уніяцкіх - С.М.), і ў католікаў» [184, а.4, 9].
На цікавую выснову наводзіць ліст неўстаноўленага аўтара ХVІІІ ст. - чалавека высокага духоўнага звання - каралеўскаму сакратару А.Лявінскаму аб стане уніяцкай царквы ў Рэчы Паспалітай: уніяцтва спрыяла фармаванню беларускай і ўкраінскай нацыянальнай інтэлігенцыі і чынавенства, бо праз яго «руская» шляхта, без страты сваёй этнічнай тоеснасці, атрымлівала доступ да званняў і пасад, інтэгравалася ў палітычнае жыццё Рэчы Паспалітай. Аўтар ліста задаволены станам «грэка-рускага абраду», пашана і аўтарытэт якога расце дзякуючы сумленным і таленавітым асобам, што яго прытрымліваюцца. Ён цешыцца з таго, што «ў палякаў нарэшце знікла тая грубая і нікчэмная прадузятасць адносна Русі, нібы русін, тым самым, што з'яўляецца русінам, не можа быць сапраўдным шляхціцам, сапраўды сумленным, ані здольным да вялікіх заслуг, урадаў, пасад і санаў» [471, а.3].
Адзін з пісьменнікаў канца ХVІІІ ст. піша пра сваіх аднаверцаў: «Ты, русін, хаця і прыняў унію, але ўсё-ткі... належыш... да ўсходняй царквы» [612, с.475]. Архіепіскап А.Зубко сведчыў, што і ў час ліквідацыі уніяцкай царквы народ называў сваю веру рускай у супрацьлегласць каталіцызму, які зваў верай польскай [511, с.37].
Усведамляючы сваё «рускае» паходжанне, уніяты адрознівалі сябе ад рыма-католікаў Кароны і ад праваслаўных расіян. Апошнія ў дакументах архіва уніяцкіх мітрапалітаў фігуруюць пад этнанімічнымі вызначэннямі: «маскоўскі народ» (1623, 1629 г.) [622, с.660], «войска непрыяцельскае маскоўскае» (1660), «цар маскоўскі» (1698) [260, а.14; 290, а.1; 553, с.306].
У грамадскім, духоўна-культурным жыцці і самасвядомасці ўсходнеславянскага свету ў канцы ХVI-XVII ст. супрацьборнічалі дзве тэндэнцыі: дыферэнцыяцыі, якая выявілася ў генезісе новых народаў, і інтэграцыі, заснаваная на імкненні захаваць рэлігійна-культурнае адзінства «суперэтнаса» «Русь». Ужо П.Скарга сваёй кнігай «Аб адзінстве» (Вільна, 1577) выступіў «з перасцярогай і напамінам да народаў рускіх». Праваслаўныя правадыры Ўсходняй Еўропы прыкладвалі тады вялікія намаганні па ўтрыманні беларускага і ўкраінскага этнасаў у адным рэчышчы развіцця з маскоўскім народам і, такім чынам, перашкаджалі іх этнічнай індывідуалізацыі. Так, штучнае падтрымліванне зжываўшай сябе царкоўнаславяншчыны стрымлівала пашырэнне нацыянальных моў у школе, літаратуры, царкве і інш. З'яўленне уніяцтва, па сцвярджэнню Т.Мікуліч, перакрэсліла старыя этнаканфесійныя стэрэатыпы, якія замаруджвалі этнічную дыферэнцыяцыю блізкароднага ўсходнеславянскага насельніцтва [1045, с.234]. Унія прынесла насельніцтву Беларусі канфесійнае адрозненне ад «рускіх» Масковіі і такім чынам вяла да дыферэнцыяцыі раней «адзінай русі» - рэлігійнага, а ўслед за ім і этнакультурнага размежавання народнасцяў. Тыповае для праваслаўнага лагера бачанне працэсу індывідуалізацыі беларускага і ўкраінскага народаў даў кіева-пячорксі архімандрыт І.Гізель у лісце цару Аляксею Міхайлавічу ў 1658 г., калі пісаў, што з боку уніятаў «роду всему российскому искони бывша сильнее паче в нынешнее время делается вред и зло» [192, а.22]. Больш як двухсотгадовае раздзіранне «единокровного и дотоле единоверного Русского семейства» трактавала расійская прапаганда ХІХ ст. той факт, што уніяцкая царква вяла беларускі народ па адменнаму ад расіян этнаканфесійнаму шляху [551, с.1].
Усведамленне ўсходнеславянскай супольнасці мела пэўнае месца ва уніяцкім асяроддзі, але было намнога слабейшым, чым у праваслаўных Рэчы Паспалітай. Як у беларускага, так і рускага народа яно абмяжоўвалася частымі сутыкненнямі і войнамі паміж Рэччу Паспалітай і Расіяй [1445]. Розныя шляхі гістарычнага развіцця гэтых краін і іх народаў мелі сваім вынікам тое, што ў ХІХ ст., па назіраннях А.Цвікевіча, шараговаму насельніцтву Усходняй Беларусі было ўласціва пачуццё, нібы Масква бліжэй ёй па веры, але і з ёй адзінства палітычнага, нацыянальнага і рэлігійнага беларускае сялянства, пражыўшае некалькі стагоддзяў пад уніяй, побач з каталіцтвам, не ўсведамляла [1293, с.25]. Пачуццё беларуска-расійскай блізкароднасці і жаданне абаперціся на Маскву абуджалася ў пэўных колах уніяцкага духавенства, страціўшых надзею сам-насам супрацьстаяць узмоцненаму польска-каталіцкаму ціску. Яно падагравалася расійскай прапагандай, асабліва напорыстай у 1830-я гады.
Унія не спрыяла дыстанцыраванню ўкраінцаў і беларусаў, але сфармаванасць украінскіх этнавызначальных прымет да 1596 г., уключэнне Украіны ў склад Польскага каралеўства, наяўнасць сваіх культурных і грамадска-палітычных цэнтраў, адным з якіх была Запарожская Сеч, абумовілі адрозныя гістарычныя шляхі гэтых народнасцяў, хоць яшчэ 2 стагоддзі ў крыніцах яны фігуруюць пад агульным этнавызначальнікам «рускі».
З гэтым жа канфесіёнімам у канцы ХVІ - ХVІІІ ст. ідэнтыфікавалі уніятаў і іх веру католікі ВКЛ, Польскага каралеўства, улады Рэчы Паспалітай. У граматах віленскаму Троіцкаму манастыру 1605 і 1613 г. Жыгімонт ІІІ гаворыць аб «рускіх інаках», «набажэнстве рускім», «рускай семінарыі» [248, а.1]. У лісце Руцкаму (1636 г.) Уладзіслаў ІV выказаў жаданне пакласці канец розні «паміж Руссю ўз'яднанай і неўз'яднанай» [773, дадатак, с.143]. Соймавая пастанова 1647 г. звалася «Аб духоўных рускіх, як уніятах, так і не ў вуніі будучых» [655, c.59]. «Ляхі уніятаў руссю, грэкамі клічуць, хаця уніяты рымскай веры прытрымліваюцца, - скардзіўся нейкі ананім паміж 1667-1671 г., а нас, праваслаўных, русь і грэкаў, за паганых, схізматыкаў, няверных, адшчапенцаў ад папежа і ад праваслаўя называюць пастаянна» [467, а.71].
Маршалак ВКЛ А.Сапега ў дарчай грамаце 1717 г. царкве ў Росіцах (ля Друі) абавязвае святара «старанна навучаць ... жыхароў мясцовага рускага уніяцкага прыхода малітвам, запаведзям гасподнім» [504, c.363]. У архіве нясвіжскіх Радзівілаў у Варшаве, уніяты і ўсё, з імі звязанае, атаясамліваецца не інакш як з «рускім»: царква ў маёнтку Порплішчы (1627 г.), белае духавенства з Міра (1705 г.), вышэйшая іерархія (1786 г.) і г. д . [7, а.1; 10, а.1-2; 13, а.26 і інш.]
Паводле крыніц 1595-1839 г., «рутэнамі» або «русінамі», «рускімі», як звалі ў Еўропе ХVІ-ХVІІ ст. этнічных беларусаў, былі уніяты і іх вера для Ватыкана, пачынаючы з выбітага там у 1595 г. на медалі надпісу «Ruthenis receptis» і завяршаючы пагрозай папы Грыгорыя ХVІ 1839 г. божай кары «рускім епіскапам, якія здрадзілі уніі» [390, а.2-4]. Пры гэтым рымская курыя адрознівала рускіх Рэчы Паспалітай ад рускіх Маскоўскай дзяржавы, якіх звала «маскавітамі», «маскоўскім народам» [644, с.107]. «Рускія епіскапы і нацыя не мелі сувязі з рымскай царквой», - гаворыцца ў буле уніі Клімента VІІІ, які 23 снежня 1595 г. «выправіў» гэта [503, с.374, 376]. Пасля Берасцейскага сабора «мала русінаў далучылася да уніі ў параўнанні з тымі, што засталіся ў схізме», - запісана ў інструкцыі 1639 г. папскаму нунцыю ў Польшчы [644, с.273]. У лісце да Жыгімонта ІІІ ад 10 лютага 1624 г. Урбан VІІІ, згадваючы шматлікія паўстанні супраць «русінаў уніятаў», заклікае караля «задушыць схізматыцкую ерась», каб «унія русінаў» урэшце ўзняла галаву [578, c.41 - 42]. У пасланні І.Руцкаму ў 1627 г. папа засведчыў сваю любоў і прыхільнасць «да спраў рускіх уніятаў» [356, а.14].
Ватыканская кангрэгацыя прапаганды веры ў 1626 г. запатрабавала ад каталіцкіх біскупаў не забараняць сваёй пастве спавядацца уніяцкім капланам, бо «Русь уніты ёсць праўдзівыя католікі» [422, а.99]. У 1627 г. яна забараніла «рускаму уніяцкаму народу» пераходзіць на лацінскі абрад [263, а.1], у 1643 г. пацвердзіла права «рускіх уніяцкіх біскупаў» засноўваць школы для навучання моладзі [422, а.99]. У 1701 г. Клімент ХІ замяніў «рускім у Літве» падарожжа ў Рым, якое давала адпушчэнне грахоў, 15-дзённым наведваннем адной з чатырох цэркваў у сваёй краіне. Папскі легат Шэмбек у 1708 г. зрабіў аб'яву «усяму кліру і народу рускаму уніцкага абраду ў Польшчы і Літве» [553, c.6-8].
Аналізуючы этнічны склад выхаванцаў Грэцкай калегіі ў Рыме, якая рыхтавала кіруючыя уніяцкія кадры, па яе каталогу студэнтаў, А.Надсан зрабіў выснову, што слова «Ruthenus» часта ўжывалася ў канфесійным сэнсе дзеля абазначэння католікаў усходне-славянскага абраду незалежна ад нацыянальнасці. Базыльянін - паляк, маскавіт ці прусак - называўся «рускім манахам» нароўні з беларусам і ўкраінцам [1063, с.7]. Беларускія студэнты, што вучыліся ў калегіі ў 1621-1696/97, названы ў спісе «рускімі» (Р.Корсак з Полаччыны - будучы мітрапаліт, «русін навагародзец» Яўстах і «русін палачанін» Мікола Корсакі, А.Балевіч з Брэсцкага ваяводства, Ф.Гадэбскі з Пінскага раёна Чорнай Русі, П.Агілевіч з Мінска на Белай Русі, Г.Календа з Віленшчыны, Я.Смагажэўскі з Ваўкавыскага павета і інш.) або «ліцвінамі» (радзей). Канфесіёнім «русін» і этнонім «ліцвін» часта ўжываюцца ў каталогу разам: М.Івановіч, І.Ляшчынскі, А.Растоцкі - «рускія манахі св. Базыля, ліцвіны» адпаведна з Вільні, Берасцейскага ваяводства і Слоніма [606].
Да з'яўлення уніяцтва нацыянальная свядомасць беларусаў была прывязана да праваслаўя, «руская» этнаканфесійная тоеснасць была манаполіяй праваслаўных. Пасля 1596 г. яны пры кожнай аказіі падкрэслівалі, што з'яўляюцца адзінымі прадстаўнікамі нацыянальных, культурных і рэлігійных традыцый «Русі», і ніяк не жадалі прызнаваць з'яўленне яшчэ адной «рускай» веры, навязваючы уніі імідж «магільшчыка» «рускай» народнасці. Іх голас пераважаў да сярэдзіны ХVII cт. «Ніхто не хоча таго бачыць, што адступнікі нашы хочуць, каб Русі не пакінулі на Русі, каб ... Рускай (з усходу) ... веры не было ў рускай царкве, якая не раней можа быць знішчана, як толькі са знішчэннем рускага народа», - заяўлялі яны сенату ў 1623 г. [514, с.244, 272, 273]
Прэтэнзіі на прызнанне выключнага права на «рускасць» толькі за праваслаўнымі адбіліся ў дагаворы 1670 г. украінскага гетмана П.Дарашэнкі з польскім каралём: «І на будучае па законах не павінна заставацца ні малейшага намёку на рускую унію, так каб заўсёды, дзе гаворыцца пра рускі народ, само сабой разумеліся б праваслаўныя» [857, с.11]. Прэтэнзіяй на аднаасобнае прадстаўніцтва праваслаўем інтарэсаў усходнеславянскай этнічнай супольнасці Рэчы Паспалітай стракаціць цяжба, распачатая ў 1697 г. віленскім Святадухаўскім брацтвам з уніяцкім мітрапалітам і віленскім магістратам за ўціск «праваслаўнай рускай веры» [289, а.3, 3 адв.].
І тым не менш, мяркуючы па словах «Перастарогі» (1605 г.): «Наперед у незнаемых пытают, если поляк, чи есть католик, а если русин, чи есть уният», [495, с.251] - уніяцтва ў масавай свядомасці ад самага свайго пачатку стала своеасаблівым атрыбутам русінаў. Як ні жадалі ідэолагі праваслаўя манапалізаваць гэты этнаканфесіёнім, у палемічнай літаратуры, соймавых і саборных прамовах і пастановах, у масавай свядомасці іх аднаверцаў уніяты, нават абвінавачаныя ў нацыянальнай здрадзе і жаданні зрабіць, «каб Русі не было на Русі», усё ж заставаліся яе часткай, якая, аднак, збілася на фальшывы шлях. Аб «супакаенні Русі праваслаўнай з Руссю уніцкай» гаварыў на саборы 1629 г. львоўскі прапаведнік Фёдар [832, вып.1, с.17]. Крыўды на адрас «Русі зуніяванай» гучалі ў прамове дэпутата ад віленскага брацтва на канвакацыйным сойме 1632 г. [774, дадатак, с.445, 774]. Афанасій Філіповіч заклікаў да вяртання:
«Униате, . . .
не барзо тебе Рым прагнет и латина,
Може бовем обыйстися без русина» [902, с.144].
Справакаваная 1596 годам пастаноўка пытання, хто з'яўляецца сапраўдным русінам, спрычынілася да каласальнага росту этнічнай самасвядомасці.
У лексіконе уніятаў праваслаўе фігуравала «религией кгрецкой руской в послушенстве столицы светое римское в едности не будучое» [272, а.1], карацей, «русь незуніяваная». У сувязі з тым, што уніяты былі гэткімі ж беларусамі, як і праваслаўныя, абапіраліся на мясцовыя этнакультурныя традыцыі і ўводзілі старабеларускую мову ў сакральную сферу, падвяргаем сумненню раздуты на мяжы ХVІ-ХVІІ ст. праваслаўнымі палемістамі, некрытычна падхоплены дарэвалюцыйнай расійскай і савецкай гістарыяграфіяй, жывучы ў сучаснай айчыннай навуцы тэзіс, якому ў свой час давяраў і аўтар, аб антыуніяцкай барацьбе як барацьбе супраць дэнацыяналізацыі, за захаванне сваёй народнасці. Салідарызуемся ў пэўнай меры з палажэннем В.Ластоўскага, што абарона праваслаўя ад рэфарматаў і уніятаў не была абаронай «рускай» народнасці, над якой нібы павісла пагроза, паколькі праціўнікі ва ўсіх трох лагерах аднолькава лічылі сябе добрымі «русінамі» [948, с.249].
З'яўленне ў 1596 г. яшчэ адной формы «рускай» царквы і стойкае замацаванне за ёй гэтага канфесійнага этнавызначальніка выклікала патрэбу іх адрозніваць. Таму ў дачыненні праваслаўя і, магчыма, спачатку ў яго асяроддзі ўзнік тэрмін «стараруская» рэлігія, які да таго ж падкрэсліваў яго старажытнасць і тым самым нібы падвышаў яго прэстыж. Такое вызначэнне зафіксавана ў крыніцах канца ХVІІ-ХVІІІ ст. Універсалам 1686 г. полацкі ваявода «пастанавіў схізматыцкую царкву старарускага вызнання (царкву св. Мікалая ў Езярыцкай воласці - С.М.)... аддаць пад уладу пастыра, які знаходзіцца ў св. Уніі» [504, с.36]. У супліцы 1747 г. праваслаўны клір назваў сябе «духавенствам рэлігіі старажытнай грэкарускай незуніяванай» [397, а.303]. 20 сакавіка 1767 дысідэнты выступілі з заявай аб «уцісках і пераследе рэлігіі Грэцкай, Старарускай» і стварылі ў Слуцку «Канфедэрацыю рыцарства і абывацеляў Вялікага княства Літоўскага рэлігіі старарускай» [2, а.207; 187, а.1, 65]. Прэтэнзіі уніяцкай царквы на старажытнасць свайго спавядання знайшлі адлюстраванне ў тэрміне «рэлігія старажытная грэчаская», пад якой мелі на ўвазе тую, якой яна была да расколу 1054 г.
Прапрацаваны намі комплекс крыніц беларускага, польскага, ватыканскага паходжання не пацвярджае атаясамлівання уніятаў з палякамі ў 1596-1772 г. Канфесіёнім «уніят» і этнонім «паляк», калі і стаяць у іх побач, то заўсёды звязаны злучнікам «і». Затое відавочнай з'яўляецца змена этнічнай арыентацыі тых беларусаў-уніятаў, якія перайшлі ў рыма-каталіцызм. Ясеньскі парох А.Савіцкі ў 1747 г. меў прэтэнзіі да дзісненскіх праваслаўных манахаў, што яны «адну унітку і адну польку» з яго прыхода перавярнулі ў сваю веру [300, а.1-2]. Другі уніяцкі святар паведамляў пра свайго парафіяніна - шляхціца А.Альшэўскага з вёскі Цемераўцы, які хрысціўся ў рускую веру і 28 гадоў яе трымаўся, а ў 1756 г. «прыстаў на польскую» [393, а.21]. Селянін Матфей з в. Ракаў, ад бацькоў-уніятаў, да 1753 г. «трымаў па-руску», а пажыўшы 2 гады ў Польшчы, «стаў палякам» і цяпер спавядаецца ў езуітаў, якіх прасіў не прымаць да сябе Матфея яго былы парох Ян Міхаловіч [393, а.31].
Відавочнае этнаграфічна памылковае супрацьстаўленне уніяцтва «рускасці» выкрывае і рэтраспектыўны погляд на праблему. Чэшскі славяназнаўца Шафарык на карце «Насельніцтва плямёнаў славянскіх у Еўропе», складзенай ім у 1834 г., калі на тэрыторыі Беларусі было прыкладна 1,5 мільёна уніятаў, пазначыў народ, які жыве ад Падняпроўя і Падзвіння да Заходняга Буга і Прыпяці, як беларусы [1306, с.58, карта ІV]. Арэал распаўсюджання уніяцтва супадае з этнічнай беларускай тэрыторыяй, якой яе пазначыў на сваёй карце Я.Карскі.
Спазнаўшая паланізацыю уніяцкая інтэлігенцыя з ліку базыльян і вяшэйшага кліру ў ХVІІІ ст., бліжэй да яго канца, магла ўжываць пераходную форму этнічнага самавызначэння ад беларуса («русіна») да паляка: «gente Ruthenus, nation Polonus» [545, с.31; 1475, с.225].
Хоць архаічны «рускі» этнаканфесіёнім трымаўся за уніятамі да апошняга дня існавання іх веры, паралельна з ім, але радзей, іх атаясамлівалі з ліцвінамі, і у асноўным з памежжа ХVІІІ-ХІХ ст., з беларусамі, што дазваляе гаварыць пра шматварыятыўнасць іх ідэнтыфікацыі.
«Рускасць» уніятаў і іх веры прызналі многія даследчыкі ХІХ-ХХ ст., але кожны ўклаў у гэта прызнанне свой сэнс. У сувязі з гэтым мы б выдзелілі дзве гістарыяграфічныя тэндэнцыі. Першая (П.Баброўскі і інш.) ўжывае гэты этнонім як гістарычае імя беларусаў і ўкраінцаў [709, с.11]. Другая плынь, назавем яе спекулятыўнай, укладвала ў «рускасць» уніятаў дыктуемы афіцыйнай ідэалогіяй сэнс - як раўназначны расійскасці. Яе прадстаўляюць П.Бацюшкаў [382, а.20 адв.], Г.Шавельскі [1303, с.38], А.Краскоўскі [921, с.213], Д.Талстой і большасць дарэвалюцыйных гісторыкаў. Так, па словах обер-пракурора Сінода Д.А.Талстога, арыстакратычнае каталіцкае духавенства не дапускала зліцця з сабой уніяцкага кліру, «пакідала яго на супрацьлеглай народнай глебе, заснаванай на рускіх пачатках» [1240, с.249].
Памылковасць тэзіса, што беларусы заўсёды ўяўлялі сабой выключна праваслаўную этнаканфесійную супольнасць і погляду на уніятаў як на палякаў абверг ў 80-я гады этнограф І.У.Чаквін. Ён лічыць, што такі падыход звужае сапраўдны этнічны масіў народа, які вызначаўся не столькі адзінай канфесіяй, колькі адзінай літаратурнай мовай, агульнасцю тэрыторыі, падабенствам асноўных формаў культуры і самасвядомасці. Поліканфесійнасць - адна са спецыфічных рыс яго этнічнай гісторыі [1327, с.103].
Для каго ж уніяты былі палякамі? - Для падданых і афіцыйных колаў Расійскай дзяржавы. Па меншай меры, да падзелаў Рэчы Паспалітай царскі ўрад не бачыў рускага элемента уніі і бараніў толькі праваслаўных як блізкіх па веры і этнічнаму паходжанню, прадстаўляючы уніятаў самім сабе. Расійскі дыпламат Рудакоўскі ў справаздачы калегіі замежных спраў у 1725 г. раіў палякаў-уніятаў «держать в узде» [560, с.195 - 196]. У 1793 г. Кацярына ІІ зрабіла запыт у Сінод, «как лучше и приличнее можно польских униатов обратить» у праваслаўе [517, с.3].
У разуменні імператарскага двара за захад ад мяжы імперыі жылі палякі. Нікога не здзіўляла, што царскі саветнік Б.Герман у сваіх статыстычных дадзеных, апублікаваных у 1790 г., нават праваслаўных жыхароў Полацкай і Магілёўскай губерняў назваў палякамі, бо яны гаварылі па-польску; што вучоны-прыродазнаўца В.Севяргін у сваіх падарожных нататках па Беларусі ў 1803 г. адзначаў, што ўсе яе жыхары ўжывалі ў зносінах паміж сабой толькі польскую мову і нават праваслаўныя вернікі Гродзеншчыны не ведалі ні слова па-расейску. Аднак тое, што расіяне лічылі «польскай мовай», для палякаў было нечым вульгарным, мужыцкім, уяўляла добры матэрыял для кпінаў [685, с.48].
Экстрапаляцыя назвы культурна дамінуючага ў Рэчы Паспалітай этнасу на уніятаў захоўвалася ў гэтай краіне і пазней. М.Улашчык, чые продкі былі уніятамі, успамінае сведчанне маці, якую ў 1914 г. расійскія салдаты адмовіліся прызнаць рускай, паказаўшы на уніяцкі абраз у куце: «Вы - палякі!» [841, с.144].
Але на нейкім этапе, заключаным, на нашу думку, галоўным чынам, у храналагічных межах 1772-1839 гадоў, адбылася яшчэ адна парадаксальная з'ява: з аднаго боку, страта уніятамі сваёй рускай свядомасці і набыццё польскай, а, з другога, «прасвятленне» царызму, які раптам убачыў у іх сваіх супляменнікаў-расіян. Не прызнаваўшая беларусаў самастойным этнасам, дзяржаўная ўлада імперыі спачатку вагалася ў іх ідэнтыфікацыі, вырашаючы, да каго залічыць: да расіян ці да палякаў, што не магло не ўплываць на масавую скіраванасць нацыянальнага самавызначэння ў той ці іншы бок. Урэшце Кацярына ІІ вырашыла вырваць у далучаных усходнеславянскіх народаў, пачуваўшых сябе этнічна чужымі карэнным расіянам, «развратное мнение, по коему поставляют себя народом, от здешняго (расійскага - С.М.) совсем отличным» [1085, с.213]. Падрыў этнаканфесійных стэрэатыпаў «руска»-уніяцкага насельніцтва ВКЛ працягваўся пры Паўле І, які называў уніятаў «ні тое, ні сёе - ні рыба, ні мяса», і Аляксандры І, калі, паводле У.М.Конана, наступіў «пік паланізацыі» Беларусі, што аказалася ахвярай расійскага і польскага імперскага месіянства.
Па нашых назіраннях, з канца ХVІІІ ст., ва ўскладнёнай этнаканфесійнай абстаноўцы апошняга этапу існавання уніяцтва, калі ішло навязванне яго паслядоўнікам спачатку польскай, а потым і расійскай тоеснасці, ва уніяцкім асяроддзі і кантактуючым з ім урадавых сферах пашыраецца ўжыванне этноніма «беларускі» ў дачыненні да яго культавых інстытутаў і вернікаў, галоўным чынам, усходніх раёнаў Беларусі («архіепіскап беларускай уніяцкай царквы» І.Лісоўскі, беларускія кансісторыя, епіскап, уніяцкае спавяданне і духавенства, семінарыя, «беларускі грэка-уніяцкі народ» і г.д.) [553, с.525, 527, 626, 702, 762, 775] і «літоўскі» («ліцвінскі») - адносна духавенства, прыхаджан і ўстаноў культу захаду і цэнтра Беларусі. Сярод 24 чыноўнікаў-базыльян Літоўскай епархіі (усе - прадстаўнікі інтэлектуальнай эліты шляхецкага паходжання) у 1815 г. былі 2 «ўраджэнцы літоўскія», 1 «ураджэнец валынскі», 1 - «самагіцкі», 1 «беларускай», 17 «літоўскай нацыі» і 2 «польскай нацыі», прычым 2 апошнія этнічныя групы прадстаўлены выключна ўраджэнцамі заходніх раёнаў Беларусі [553, с.694-699]. На аснове этнаграфічных запісаў першай трэці ХІХ ст. А.С.Катлярчук небеспадстаўна мяркуе, што большасць уніяцкага духавенства і сялянства Заходняй і Цэнтральнай Беларусі лічылі сябе ліцвінамі, ужываючы ў паўсядзённым побыце беларускую мову [904, с.88]. Мітрапаліт Я.Смагажэўскі ў 1785 г. вызначаў сябе як «рускі ліцвін родам» [388, а.30 адв.], прафесары Віленскага універсітэта - выхадцы з сем'яў уніяцкіх святароў - І.Даніловіч і М.Баброўскі лічылі сябе ліцвінамі.
У той жа час пазіцыя афіцыйных улад, іх заігрыванне з польска-каталіцкімі коламі заходніх губерняў, з аднаго боку, а з другога, дзейнасць мясцовай спаланізаванай шляхты і касцёла спрыялі эвалюцыі этнічнай самаідэнтыфікацыі і свядомасці часткі уніятаў у польскім кірунку, якія пры гэтым, аднак, заставаліся чужымі польскім нацыянальным памкненням. Менавіта пра гэты час і гэту з'яву пісаў ідэолаг «западно-руссизма» М.Каяловіч, абураючыся тым, што 10 мільёнаў жыхароў Заходняй Расіі «залічаны да палякаў з такім легкадумствам, прыкладу якому не прадстаўляе нам гісторыя з тых часоў, калі перасталі глядзець на народы як на статак, які можна прыгнаць куды ўздумаецца» [514, с.ІV]. Да падзелаў жа, паводле даных А.Карнілава, палякі не дасягалі і 10% мясцовага насельніцтва [899, с.12]. Не ўсе «новыя» палякі лічыліся палякамі «паўнавартаснымі». І.Сямашка падзяляў іх на сапраўдных і «выродившихся из русских и литовцев» [521, с.562].
З'яўленне этнічна своеасаблівага тыпа уніята і этнічнага неалагізма «беларускія палякі», «беларускія палячышкі», «беларусцы, якія парадніліся з палякамі» і да т.п. зафіксавана таксама ў лістах 1833-1834 г. полацкага архіепіскапа Смарагда да обер-пракурора Сінода у наступным кантэксце: «...Наши белорусские поляки, негодующие на нас за унию, подали просьбу к Государю с жалобою, что якобы мы иных напоили, а других принудили принять православие»; «Я и не видал нигде такой наглости в словах и поступках против власти, какая обнаруживается в белорусских полячишках»; «Здешние гражданские чиновники, частью поляки католики (почти все), а частью белорусцы, породнившиеся ... , взаимными плутовствами связавшиеся с поляками, по религии полуправославные» [1303, дадатак, с.14, 18, 23-24]. І.Сямашка пра такіх пісаў: «Я не лічу палякамі рускіх і літоўцаў, якіх, падобна мне, навучылі некалі гаварыць па-польску ў польскіх вучылішчах, уладкаваных самім рускім урадам» [520, с.214].
Студэнты Беларускай грэка-уніяцкай семінарыі ў Полацку ў 30-я гг. ХІХ ст. называлі сябе палякамі, а рускіх - маскалямі і схізматыкамі [1303, с.101]. Польская тоеснасць, аднак, не абавязкова спалучалася з гэткімі ж перакананнямі. Гадаванцы Галоўнай семінарыі пры Віленскім універсітэце, па сведчанню сучасніка, ахоўваліся «ад крайняга захаплення польскімі патрыятычнымі пачуццямі, якімі была заражона універсітэцкая моладзь» [487, с.6]. Што да шараговых сялян-уніятаў, выключаных са сферы адукацыі і прафесійнай культуры, паланізацыя канца ХVІІІ - першай трэці ХІХ ст. іх амаль не закранула, хоць штучнае навязванне польскай тоеснасці дало свой плён. Аб «перараджэнні паўтара мільёна народа» (колькасць уніятаў на Беларусі ў ХІХ ст.) засмучаецца епіскап мінскі і бабруйскі Антоній [511, с.76].
Фактычна страціўшы беларускіх уніятаў, - аддаўшы іх «на водкуп» палякам, - у другой палове 1820-х гадоў расійскія ўрадавыя колы нібы нанова адкрылі іх для сябе: убачылі, што яны хоць і «змененыя з вонкавага выгляду, але рускія ўнутры». Этнонім «рускі», «русін» зрабілі аб'ектам спекуляцыі - ігнаравалася яго неадназначнасць, рознасць гістарычнага (як у Еўропе стагоддзямі звалі беларусаў і ўкраінцаў) і тагачаснага разумення (як расіян). Даказваючы беларуска-расійскае адзінства, закрывалі вочы на тое, што Беларусь стварыла свае асобныя гістарычныя шляхі палітычнага, культурнага, нацыянальнага і рэлігійнага развіцця. Ідэя аб згубнасці ўплыву уніяцтва на яе грамадска-палітычнае і этнакультурнае развіццё набывае новае жыццё. Ператварыўшы старую «рускасць» на расійскасць, афіцыйная прапаганда стала атаясамліваць уніятаў з карэнным насельніцтвам імперыі - лічыць «рускімі па паходжанні, мове і набажэнству», што, на нашу думку, таксама паспрыяла іх адчужэнню ад гэтага этноніма. У 30-я гады іх коштам на Беларусі пачалося «аднаўленне рускай народнасці», сапсаванай «злашкоднай уніяй».
ДЭФАРМАЦЫЯ ЭТНІЧНАЙ САМАСВЯДОМАСЦІ УНІЯТАЎ У СУВЯЗІ СА СКАСАВАННЕМ ІХ ВЕРЫ
Погляд на уніятаў як на аднапляменнікаў расіян, адарваных у нейкіх пакаленнях ад праваслаўя, падвергнутых моцнаму польска-каталіцкаму ўплыву, амаль запамятаўшых сваю кроўную сувязь з Расіяй, застылых на стадыі «яшчэ не палякі, але ўжо і не зусім рускія», фармаваўся ва ўрадавых колах паступова. Разам з тым прыходзіла разуменне «неабходнасці» іх вяртання ў тое нібы гістарычна наканаванае ім рэчышча этнаканфесійнага развіцця, па якому ішло насельніцтва Маскоўскай Русі - Расійскай імперыі і з якога жыхароў Русі Літоўскай збочыла унія 1596 г. Грандыёзная пераробка, перабудова свядомасці і спосабу жыцця пераважнай часткі насельніцтва Беларусі адбывалася пад лозунгам «охранения народности» ад далейшага псавання [90, а.30 адв.] у сакральнай, адукацыйнай, бытавой, сямейнай і інш. сферах.
Вырашаць уніяцкае пытанне пачала Кацярына ІІ у межах традыцыйнай расійскай палітыкі, важнейшай зброяй якой была рэлігійная канверсія праваслаўнай царквы і ўрада ў дачыненні да новых суб'ектаў імперыі [1209, с.346]. Шлях да нацыянальнага і імперскага адзінства, якому ва уніяцкай царкве бачылася пагроза, ляжаў праз авалоданне духоўным светам новых падданых. Услед за палітычнай паследавала рэлігійная, культурная і этнічная інтэграцыя Беларусі ў Расію. Кацярына выказала жаданне знішчыць паміж імі «грань инородия», зрабіць новадалучаныя абшары «рускімі не адным толькі імем, але душою і сэрцам», «лягчэйшым спосабам прывесці да таго, каб яны абруселі і перасталі глядзець, як ваўкі ў лесе» [1292, с.12]. Нацыянальную рознасць беларусаў і расіян, якая ўсё ж была відавочнай, царызм хацеў кампенсаваць іх канфесійным нівеляваннем і этнічнай уніфікацыяй. На службу асіміляцыйнай палітыцы былі пастаўлены праваслаўная царква і сістэма асветы. Першы ўдар вырашылі нанесці па уніятах, якія, у выпадку акаталічвання, «назаўсёды аказаліся б страчанымі для рускай нацыі». У выкараненні уніі імператрыца ўбачыла «самы надзейны сродак да зацвярджэння народа тамашняга ў аднадумстве» [566, с.425]. Пераварочванне ў праваслаўе, па яе словах, «найболей зблізіць іх з расіянамі, і яны ніколькі не павінны ўжо баяцца, што калі-небудзь будуць адарваныя ад нашай дзяржавы» [566, с.453].
Анак стварыць на Беларусі адзіны з карэнным насельніцтвам імперыі рускі арганізм, абапёрты на праваслаўе, ёй не ўдалося. У абстаноўцы пераўтварэння гэтай тэрыторыі ў зону саперніцтва польскага і рускага элементаў за сферы ўплыву, абавязак урада - «падтрымку нацыянальных памкненняў праваслаўных» - Кацярына ІІ, паводле ацэнкі П.С.Гаручкі, хоць і выконвала, але «даволі легкадумна», распачаўшы «ўз'яднанне» уніятаў без належнай падрыхтоўкі. «Праваслаўна-рускія, - пісаў ён пра тыя працэсы, - спрачаліся з лаціна-палякамі з-за цёмнага прыгоннага люду, каму кіраваць ім. Гістарычныя правы былі на баку рускіх, фактычная сіла належала лацінянам» [779, с.61]. Этнічная адметнасць і рэлігійнай вызначанасць уніятаў не прымалася ў разлік канкурыруючымі бакамі, кожны з якіх імкнуўся падпарадкаваць іх свайму непадзельнаму панаванню, у першую чаргу праз рэлігію.
У гэтай барацьбе пытанне стаяла такім чынам: ці стануць яны палякамі, ці ўзмацняць рускую нацыю? У лёсе уніі нібы сканцэнтраваўся лёс усёй Беларусі, за якую ішла спрэчка паміж Расіяй і Польшчай. Уцягванне яе інтэлектуальных сіл у барацьбу за інтарэсы суседскіх этнасаў падзяляла наш народ на непрыязныя партыі з вялікай шкодай для яго нацыянальнай свядомасці. Этнаканфесійны лібералізм Паўла І і Аляксандра І спрыяў узмацненню польска-каталіцкага ўплыву на уніяцкае насельніцтва.
Кацярынінская праграма ўзмацнення дзяржаўна-палітычнага адзінства Расійскай імперыі адзінствам нацыянальна-рэлігійным была развіта і рэалізавана Мікалаем І. Асцярожная пры Кацярыне, ліберальная пры Аляксандры І, русіфікацыя пры ім, якая супала з пераходам да рэакцыі, становіцца жорсткай і рашучай. Яна грунтавалася на шавіністычнай у сваёй аснове дактрыне, сфармуляванай у 1830-я г. міністрам асветы С.Уваравым у трыядзе «праваслаўе, самадзяржаўе, народнасць». Зыходзячы з памылковага прынцыпу, што расіяне, беларусы і ўкраінцы - гэта адзін «рускі» народ, і ўсё, што перашкаджала іх адзінству, трэба нішчыць, Мікалай І працягвае стратэгічную лінію царызма па ліквідацыі асаблівасцяў беларускага нацыянальнага жыцця як патэнцыйнай крыніцы супраціўлення імперскай уладзе [1237, с.587]. Захаванне уніяцкай царквы, якая, у адрозненне ад праваслаўнай, не гарнулася да расійскага прастолу, улады звязвалі з небяспекай сепаратызму. Знішчэнне уніі і падпарадкаванне ўсёй беларускай царквы Маскве разглядалася як важнае звяно ў зняцці праблемы беларускай палітычнай і этнакультурнай асобнасці.
У 1830-1831 г. заклікаў манарха да тэрміновых і рашучых дзеянняў па «знішчэнню духа адчужанасці ад Расіі» і зліццю з ёй Беларусі магілёўскі, а потым гродзенскі губернатар - ініцыятар наступу на уніяцкую царкву М.Мураўёў, які адчуў, што «ўсялякае прамаруджванне ... больш аддаліць час збліжэння края гэтага з Айчынай нашай» [21, а.1 адв.]. У яго запісцы 1831 г. на імя цара з прапановай мер па русіфікацыі Беларусі на уніятаў звярталася асаблівая ўвага.
З канца 20-х г. палітыка этнаканфесійнага «перараджэння» 1,5 млн уніятаў уваходзіць у новую фазу. Яны становяцца прадметам моцнай заклапочанасці ўрада, які ўсімі сваімі дзеяннямі паказваў, што не адрознівае беларусаў ад расіян, і іх прарасійску арыентаваных правадыроў. «Государь Император, - паведамляў у 1835 г. міністр унутраных спраў Блудаў мітрапаліту, - ...обращая постоянное внимание и на особенное положение находящихся в Империи униатов, издревле русских по языку и происхождению, всегда изъявлял твердую свою волю, чтобы сия народность их, не изменившаяся в течение столь долгого времени, несмотря на события веков минувших, была во всех отношениях охраняема и поддерживаема в полной чистоте и неприкосновенности от всякого чуждого влияния» [518, с.115].
Знайшоўся і патрэбны чалавек ва уніяцкім асяроддзі - член уніяцкага дэпартамента рымска-каталіцкай калегіі ў Пецярбургу, потым літоўскі епіскап і, урэшце, мітрапаліт Іосіф Сямашка, які, зрабіўшы стаўку ў барацьбе супраць польска-каталіцкага ціску на Расію і маскоўскае праваслаўе, ці не грамчэй за ўсіх біў на Беларусі ў 20-60-я г. у бубен расійскага патрыятызму і рускай народнасці. «Праваслаўны па душы, Уніят паняволі, Маларасіянін па радавому імя, Рускі па сэрцу», ён, па словах біёграфа, пазбавіўся «ад вузкага уніяцкага погляду на рускую народнасць і праваслаўную веру» і прысвяціў сябе «ўзмацненню велічы і славы Расіі» [605, с.2]. У вядомай запісцы 1827 г. на імя дырэктара дэпартамента замежных вызнанняў ён акцэнтуе ўвагу на актыўнасці касцёла па схіленню яго паствы ў рыма-каталіцызм і папярэджвае, што калі не перавярнуць яе ў праваслаўе, то «паўтара мільёна рускіх па крыві і мове сваёй адчужаны будуць назаўсёды ад старэйшых сваіх братоў» [878, с.44]. «Рэлігійнае перараджэнне» уніятаў ён раіць здзейсніць «без усялякіх рэзкіх мер, без фанатычных рухаў і, так сказаць, амаль без іх ведама» [521, с.22]. Праект знайшоў спачувальны водгук цара. З таго часу пачынаецца ўзвышэнне самога Сямашкі і заняпад царквы, якой ён кіраваў. Ліквідацыя царквы яе ўласнымі епіскапамі - беспрэцэдэнтны выпадак у гісторыі рэлігіі і яшчэ адзін з парадоксаў уніяцтва.
Асабліва рашучыя дзеянні на рэлігійным фронце, закліканыя «злучыць самымі цеснымі вузамі 1,5 млн уніятаў з прыроднымі іх сабратамі - расіянамі» [520, с.67], пачаліся ў 1834 г. Трымаючы ў 1837 г. справаздачу аб стане спраў, Сямашка адзначае, што прашоўшыя 4 гады «дзейна займаліся перараджэннем уніятаў Літоўскай епархіі ў рускіх праваслаўных» [521, с.24]. Уніфікуюцца ўсе вонкавыя атрыбуты веры - прадметы культу, абрады, святы, інтэр'ер і начынне храмаў, рэлігійныя кнігі, адзенне, спевы, паколькі яны падтрымліваюць «дух адчужанасці ад Расіі» [116, а.40 адв.]. Яшчэ ў 1830 г. Сінод прызнаў немэтазгодным складаць асобыя планы і фасады для уніяцкіх цэркваў - іх «належала будаваць на ўзор цэркваў грэка-расійскіх» [210, а.5, 8]. Манаршы загад 1837 г. патрабаваў будаваць сялянскія хаты ў Беларускім краі на ўзор аналагічных у Расіі. На яго падставе віцебскі губернатар загадаў змяніць абліча і мітрапалічай рэзідэнцыі Струнь [334, а.1-3]. Тыя уніяты, што аднавілі набажэнства і пастановы ўсходняй царквы, павучаў Сямашка, «могуць ужо без сораму і апасення быць і называць сябе рускімі» [521, с.83].
Але мова і культурныя каштоўнасці Расіі нялёгка прыжываліся ва уніяцкім асяроддзі. З немавернай цяжкасцю даводзілася літоўскаму епіскапу змяняць кірунак «уніяцкіх розумаў і паварочваць іх на Усход». Прынятых захадаў аказалася недастаткова для «восприсоединения» яго паствы «да агульнага цела расіян». Тады вырашылі, пакінуўшы пакуль народ у баку, узяцца за духавенства, якое ўдзельнічала ў «злачынным накіраванні розумаў насельніцтва Беларусі супраць Расіі» і замаруджвала ўнутранае аб'яднанне з ёй краю [521, с.42, 44]. Трэба перарадзіць яго «ў маральна-палітычных і рэлігійных адносінах, … распаліць сваяцкія пачуцці рускага духу», «зрабіць яго па магчымасці рускім», - раіць Сямашка і сам жа гэтым займаецца. «Каб разагрэць уніяцкае духавенства пачуццём рускага духу, - піша ён у 1837 г., - аднаўляў я пры ўсякім магчымым выпадку памяць яго рускага паходжання, выцерпленыя ім ад палякаў прыгнечанні і бацькоўскае пра яго папячэнне рускага ўрада. Магу заверыць, што чужая раней думка ганарыцца імем і паходжаннем рускага, цяпер каштоўная для вельмі значнай часткі падпарадкаванага мне духавенства» [521, с.18, 36]. На пазіцыі нацыянальнага канфармізму таксама схіляў сваіх падначаленых у час аб'езду епархіі мінскі і бабруйскі архіепіскап Антоній [511, с.72]. Праз апрацаваных у такім духу святароў уздзейнічалі на прыхаджан. Як успамінаў сенненскі святар К.Савіч, які ў сярэдзіне 50-х г. заняў прыход у Наваградскім павеце, ён «павучанні спачатку гаварыў на польскай мове з дамешкам беларускай, затым - на беларускай з дамешкам рускай і, нарэшце, на чыста расійскай мове, тым самым прывучаючы прыхаджан да рускай народнасці» [748, с.20].
Важнае месца ў сістэме ўрадавых мер па ўзвышэнню расійскай народнасці за кошт беларускіх уніятаў заняў падбор духоўных кадраў. Яшчэ пры Кацярыне практыкавалася адхіленне ад пасад святароў, нязгодных перайсці ў праваслаўе, і замена іх духавенствам з Расіі. Тады на Беларусь і Украіну было накіравана больш 700 чалавек [520, с.51]. Пасля падаўлення паўстання 1830-1831 г. зроблена замена ўсяго складу праваслаўнага святарства Беларусі. У 1832 г. прынята пастанова аб прызначэнні сюды на духоўныя пасады толькі асоб чыста рускага паходжання і ўласна рускай адукацыі [612, с.763]. Гэта армія новапрыбылых, далёка не заўсёды прыхільна сустрэтая мясцовым насельніцтвам і сама будучы «далёка не лепшай якасці» [106, а.4-6], унушала яму «святасць грэка-расійскай бацькоўскай іх веры і перавагу онай прад уніяй» [24, а.8]. Чужынцы-святары спрыялі ўсталяванню руска-праваслаўнай дамінацыі ў рэлігійнай сферы Беларусі, у той час як мясцовае пауніяцкае духавенства - беларускія «бацюшкі» з іх старым бытам, звычкамі, нязнанымі ў Расіі імёнамі і мовай - не задавальнялі Пецярбург, які да іх ставіўся падазрона. У 1897 г. толькі 1/3 святароў Беларусі былі беларусамі [1315, с.185].
«Найлепшым сродкам прывязаць да сябе непарыўнымі повязямі сваіх новых падданых», як пісаў у 1834 г. прызначаны настаўнікам расійскай мовы ў Веліж В.Г.Бялінскі, з'яўляецца адукацыя [161, с.215 адв.]. Новы кірунак выхавання і адукацыі моладзі «инородческих окраин» - «у духу нацыянальна-расійскім» - пачаў задаваць сістэме асветы міністр А.С.Шышкоў (1824-1828 г.). Гэта ён першы з расійскіх дзржаўных мужоў паглядзеў на уніятаў як на людзей рускіх, хаця з недаверам ставіўся да базыльян, чыя выхаваўчая дзейнасць «разбурала рускую стыхію на гэтай ускраіне». Каб зняць этналінгвістычны бар'ер паміж Беларуссю і Расіяй - адзінства моў было галоўнай прадпасылкай адзінства імперыі, - паклапаціліся аб узмацненні вывучэння рускай мовы ў Віленскай акрузе [878, с.38]. Цыркуляр 1825 г. папячыцелю акругі патрабаваў: « 1-е). Выхаванне народнае у гэтай імперыі нашай, нягледзячы на рознасць вер, што да моў, павінна быць рускае. 2-е). Грэка-католік, рыма-католік і лютэранін павінны быць выхоўваемы, першы ў цвёрдым і незабыўным праваслаўі, а другі і трэці - ва ўсёй дакладнасці станоўчага вызнання іх веры. 3-е). Уся іншаверная моладзь павінна вучыцца нашай мове і ведаць яе, яна павінна пераважна вывучаць нашу мову і законы ...» [400, а.18 адв. - 19].
У 1834 г. у навучальныя ўстановы паступіла прадпісанне: «Грэка-уніяцкая моладзь павінна выхоўвацца ў поўнай упэўненасці, што руская мова ёсць для яе айчынная» [553, с.1041]. На яе веданне звярталася асаблівая ўвага ў час рэвізіі школ [211, а.10, 12-12 адв.]. Як павучаў у сваёй запісцы 1831 г. М.Мураўёў, міністэрства народнай адукацыі, папячыцель Беларускай акругі павінны кіравацца «пастаяннай мэтай: накіраванне публічнага выхавання на збліжэнне тамашніх жыхароў з прыроднымі расіянамі» [505, с.100]. І.Сямашка ў 1830 г. раіў аслабляць «польскую вучоную касту» замяшчэннем яе расійскімі настаўнікамі [520, с.575]. Афіцыйным распараджэннем прадпісвалася прызначаць у навучальныя установы заходніх губерняў настаўнікаў, асабліва для выкладання гісторыі, «з карэнных рускіх ці хоць часткова і іншапляменных, але толькі не палякаў». Галоўнай мэтай сваёй дзейнасці яны павінны мець зацвярджэнне ў моладзі такіх дзяржаўных дабрачыннасцяў, як адданасць ураду, любоў да Расіі [926, с.272]. У 1836 г. было вырашана распаўсюдзіць на уніяцкія навучальныя ўстановы правілы грэка-расійскіх вучылішчаў, ужываць у іх такія ж класічныя кнігі, увесці такія ж штаты і надалей «прыстасоўваць да новага парадку» [525, с.65-66].
Царская адміністрацыя і ідэолагі ўрадавага лагера ўжо ў 1830-я г. мелі поспех у пераарыентацыі рэлігійнай, этнічнай і гістарычнай самасвядомасці беларускага грамадства, найперш моладзі і інтэлігенцыі. «Первый опыт возрождения здесь древней Русской народности» назіраў у 1834 г. М.Мураўёў «в новом рассаднике греко-униатского духавенства» - Жыровіцкай семінарыі. Ён замілоўваўся, «с какой приверженностью к Августейшему престолу и России они (будучыя святары - С.М.) объясняют историю края и церкви своей», і раіў гэты досвед для выкарыстання свецкім вучылішчам. Каб адрадзіць у новым пакаленні «настоящие чувствования древней Российской народности» і «ускорить время слиния этой страны с древним своим Отечеством», гродзенскі губернатар лічыў патрэбным унесці карэнныя змены ў выкладанне гісторыі ў навучальных установах Беларусі, якое пакуль «не соответствует этой великой цели» [383, а.14 адв. - 17 адв.].
Тамбовец П.Дабрахотаў, калі ў 1837 г. прыехаў у Жыровічы, знайшоў у гэтай семінарыі «ўсе парадкі нашых рускіх семінарый, з рускімі падручнікамі і з рускімі настаўнікамі. ...Не было чаму змяняцца там, паколькі і без таго ўсе тамашнія былі рускімі ў душы» [539, с.7 - 8]. Візітатар гэтай жа семінарыі ў справаздачы за 1837 г. адзначыў выдатныя поспехі вучняў у розных навуках, але важнейшым за гэтыя поспехі лічыў той кірунак, які зададзены розумам тутэйшых юнакоў, - яны выхоўваюцца ў любові да Расіі і ўсходняй царквы. Гэтай жа мэце служыла ўвядзенне курсаў рускай гісторыі і геаграфіі. Расійскія падручнікі, расійскія паняцці, што з іх выцякалі, расійскія настаўнікі, якія прынеслі сваё разуменне беларускай мінуўшчыны і сучаснасці, выкараняючы «заблужденія уніі», пад расхожым лозунгам-прыкрыццём «распалячвання» Беларусі умацоўвалі тут «русские начала». Давала свой плён дэфармацыя гістарычнай памяці беларускай моладзі, якая вынікала з патрабавання абавязковага навучання яе на «гістарычна-рускіх, праваслаўна-нацыянальных пачатках». Маёр Ламачэўскі, які назіраў за палітычным станам Мінскай губерні і 2 гады наведваў усе яе навучальныя установы, у 1840 г. «як рускі з душэўным задавальненнем заўважаў не толькі хуткія поспехі ў айчыннай мове нашай, але і ў маральным накіраванні вучнёўскай моладзі»: «пераносячыся ў думках да найцікавейшых падзей айчыннай гісторыі нашай апошніх чатырох стагоддзяў, цесна звязаных са здарэннямі Літвы і Польшчы, вучань, як бы па звычцы ўяўляе сябе на баку рускіх» [505, с.303]. «Водворение русского элемента» ў гістарычную свядомасць беларускай моладзі натрапляла на цяжкасці. Як адзначыў у аглядзе Віцебскай губерні за 1849 г. князь Даўгарукаў, «исторические преподавания о русском происхождении здешнего края юношество воспринимает с недоверием», а мясцовыя настаўнікі геаграфіі і гісторыі распальваюць «страсці народныя» ў выкладанні сваіх прадметаў [167, а.2 адв., 10].
Тым не менш «рускае народнае пачуццё» было прышчэплена новаму пакаленню уніяцкага духавенства, якое выхоўвалася ў перапрафіляваных навучальных установах ужо пры Расіі [1139, с.352] і ёй абавязана сваёй адукацыяй і кар'ерай. А Віленская галоўная семінарыя мімаволі спрычынілася да скасавання уніі, выпускаючы са сваіх муроў папоў, магістраў і дактароў тэалогіі - «змагароў за праваслаўе і расійскасць» [1350, с.10-11]. Руская адукацыя, сапраўды, аказалася «мацней рускага штыка».
Жыватворчым этнічным матэрыялам для колькаснага росту расійскай нацыі рабіла беларусаў і тагачаснае шлюбнае заканадаўства. Указам 1803 г. дзяцей ад канфесійна змешанага шлюбу належала хрысціць у «праваслаўную веру расійскага спавядання». Пры ўступленні ў шлюб з праваслаўнай жаніх - уніят або католік - павінен быў даць аб гэтым распіску-абавязацельства. У выпадку адмовы ўзяць на сябе такі абавязак жаніцца «на рускіх дзеўках і ўдовах» ім было забаронена [553, с.631]. У сувязі з гэтым грэка- і рыма-каталіцкае духавенства адгаворвала сваю маладую паству ад уступлення ў шлюб з праваслаўнымі, бо тады іх дзеці «будуць рускія» [50, а.58]. У 1805 г. Сенатам быў пушчаны ў ход псіхалагічны фактар: каб святары не бласлаўлялі жаданне «расіян грэка-расійскай веры» жаніцца «з нявестамі уніцкага абраду», затое апошнім без перашкод выдавалі пасведчанне-згоду на шлюб з праваслаўным [407, а.46 адв.]. У 1840 г. зняты ўсялякія абмежаванні на шлюб экс-уніятаў з праваслаўнымі [375, а.1]. Выхаванне і шлюбы, як канстатаваў паплечнік Сямашкі Н.Сушкоў, «зусім абрусілі ўз'яднаных» [605, с.11]. М.Гарэцкі ў сваёй «Камароўскай хроніцы» занатаваў успаміны аднаго старажыла пра скасаванне уніі ў 1839 г.: «І тады клопату набраліся, калі хто хацеў жаніцца, а не ўмеў маліцца па-руску. Поп не вянчаў або дужа вялікія грошы браў. Хадзілі да аднэй бабы, што ўмела маліцца па-руску. У яе вучыліся. Адзін вянчальнік хацеў ашукаць папа, пачаў мармытаць: «Міцца, сына ... Міцца, сына ... Верую, верую ...». Поп прагнаў яго» [757, с.9].
Урадавыя меры па «аднаўленню рускай народнасці на Беларусі» і ўсцярэжанні яе чысціні закранулі анамастыку. Духавенства абавязалі называць немаўлят пры хрышчэнні толькі імёнамі святых, шануемых ўсходняй царквой [180, а.20]. У 1843 г. перанайменавалі тых вучняў Літоўскай семінарыі, чые імёны не адпавядалі праваслаўным святцам [522, с.754]. У выніку айканімічнай чысткі быў выкінуты з ужытку шэраг тыпова беларускіх або ў беларускай версіі імёнаў: Цімох, Янка, Трахім, Амельян, Пятрук, Гаўрыла, Гарасім, Мікола, Ясько, Нічыпар, Міхал, Лаўрын, Базыль, Самусь, Юрко, Алесь, Паўлюк, Кася, Даніла, Хвядора, Анэля, Паўліна, Харытон, Ціхан, Юзэфа, Ільюх, Казьма, Змітрук і інш., пад якімі ў ведамасцях другой паловы 1830-х г. фігуруюць сяляне-уніяты [40, а.9-9 адв.; 77, а.32-36].
На «расійскае часалічэнне», якое забяспечваў юльянскі каляндар, з 1796 г. было пераведзена ўсё жыццё Беларусі [180, а.20].
Перадача ў 1837 г. духоўнага кіраўніцтва уніятамі Сіноду было паднесена грамадскасці як доказ асаблівай перавагі, якую ўрад аддае ім «па адзінству іх паходжання, мовы і набажэнства; што ён не жадае адрозніваць іх ад карэнных рускіх жыхароў» [23, а.2]. Адпаведным чынам фармаваўся менталітэт «уз'яднаных» - народу ўбівалі ў галаву, што не самі продкі пайшлі на вунію, але іх загналі туды ляхі і праз яе зрабілі сваімі сапляменнікамі, а цар прынёс вызваленне; што з пераменай веры яны становяцца «сапраўднымі» рускімі.
«Усе, хто далучаюцца з уніі, - пісаў пра эфектыўнасць этнічнапераарыентоў-ваючай беларусаў «уз'яднаўчай» палітыкі кіраўніку Сінода С.Д.Нячаеву полацкі епіскап Смарагд, - зараз жа па далучэнні называюцца тут ужо рускімі, адной веры з царом, а недалучаныя … завуцца палякамі і уніятамі». У сваім лісце обер-пракурору ён расказаў пра канфлікт на кірмашы ў адным мястэчку: засталыя ва уніяцтве мужыкі абазвалі новаправаслаўных пярэваратнямі. Тыя, у сваю чаргу, завучы сябе рускімі, лаялі уніятаў, якіх называлі палякамі [1303, дадатак, с.8, 12]. У даносе 1855 г. на імя Мікалая ІІ паведамлялася, што «ўз'яднаныя» сяляне на пытанне, якой яны веры, адказвалі: «Новай». І ўдакладнялі: «Даўней былі польскай, а зараз, здаецца, рускай» [518, с.236]. На пытанне пра іх нацыянальнасць праваслаўныя беларусы адказвалі: «Мы былі уніяты, а цяпер перавярнулі на рускіх» [685, с.49].
Праваслаўная прапаганда, якая заклікала уніятаў пераходзіць з «чужога» спавядання, накінутага ў ХVІ-ХVІІІ ст. іх продкам рознымі хітрыкамі і прымусам, у «роднае», рускае, сама спрыяла тады навязванню ім польскай тоеснасці. Ды і расійскай грамадскасці яна ўнушала думку, што той, хто паходзіць з захаду імперыі, той напаўрускі, «полякующий», «униятствующий» [1292, с.199].
Такім чынам, трансфармацыя «Русі» ў «Заходнюю Расію» і пераўтварэнне старой «рускасці» ў расійскасць, прышчэпліванне расійскай тоеснасці ўнесла замяшанне і блытаніну сярод і без таго «рускіх» уніятаў, ускладніла іх этнічную самаідэнтыфікацыю. Адны схіліліся ў бок польскай тоеснасці. Другія зразумелі так, «што ранейшыя уніяцкія цэрквы, хаця і былі Рускія, цяпер жа становяцца праўдзівымі рускімі; ... што былое іх набажэнства Рускае халопскае, а ўводзімае цяпер ёсць Рускае панскае» [383, а.16]. Трэція, захоўваючы «рускую» тоеснасць, усведамлялі сваё адрозненне ад расіян, чаму спрыяла мясцовая інтэлігенцыя. Сяляне в. Дубеніцы (Полацкі ў.) у 1835 г. заявілі, што «ўся вотчына не жадае быць у рускай веры, але хоча па-ранейшаму застацца уніятамі». Мясцовы пан Снарскі, сустрэўшы новаправаслаўнага селяніна, які ішоў у пераасвечаную царкву, спытаўся: «Ці ты хочаш быць рускім?» [95, с.79, 86]. Ксёндз з Молчадзі ў 1840 г. унушаў народу, «каб у Рускія цэрквы ... не хадзілі, бо гэтыя цэрквы ўжо не уніцкія, але схізматыцкія». Прынесеную жанчынамі ў касцёл ваду, асвечаную ў праваслаўнай царкве, ён выліў вон, «бо ў ёй ёсць маскаль» [77, а.2 ,9 адв.]. 10 ліпеня 1835 г. з Любавіч пайшла петыцыя цару ад 120 вернікаў, якія прасілі не ідэнтыфікаваць іх з расіянамі [1393, с.71].
Ва ўмовах напаўзання экспансіўнага рускамоўнага элемента і ўзмацнення польска-каталіцкага ціску прадстаўнікі адукаваных уніяцкіх колаў з ліку маладых святароў, вучнёўскай і студэнцкай моладзі, настаўнікаў і універсітэцкіх прафесароў пачынаюць даходзіць да гістарычнай праўды аб сваіх беларускіх каранях і ўсведамляць сваю беларускую тоеснасць, што прыводзіла і да ўсведамлення уніі нацыянальным спавяданнем [750, с.100-101].
Сямашка, Мураўёў, а ўслед за імі Каткоў, Каяловіч, Бацюшкаў, якія вялі барацьбу з паланізатарскімі тэндэнцыямі на Беларусі, але не ў яе інтарэсах, а ў інтарэсах «Вялікай Расіі», навязвалі беларускаму грамадству думку, што яго край - рускі. Гэткую ж самасвядомасць прышчэпліваў саборны акт 1839 г.: «...Продкі нашы, па мове і паходжанню, заўсёды складалі непадзельную частку рускага народа»; «населеныя намі вобласці - старажытны набытак Русі» [612, с.774] і да т. п.
Наступ на унію часам даваў адваротны эффект. Сучаснікі адзначаюць нянавісць яе паслядоўнікаў да краіны, якая знішчыла іх веру. «Уз'ядноўваючы заходнерускі народ рэлігійна, мы адштурхоўвалі яго ад Расіі палітычна і нацыянальна», - канстатаваў у канцы ХІХ ст. А.Уладзіміраў [736, c.104]. Французскія дыпламаты лічылі ліквідацыю уніі няўдалым крокам Расіі, бо ён прывёў да збліжэння ліцвінаў, прывязаных да сваёй веры, з католікамі, што мела вынікам ператварэнне гэтых ліцвінаў, якія раней аднолькава не любілі як Польшчу, так і Расію, у польскіх патрыётаў [1446, с.105].
«Другі хрост» Беларусі прывёў да таго, што уніятаў разабралі касцёл і праваслаўная царква, якія арыентаваліся на польскую і рускую культуру і адпаведную самасвядомасць. Як гэта адбывалася ў жыцці, сведчыць апавяданне Сцяпана Мароза - старажыла з в. Пачуйкі (Мастоўскі раён), запісанае ў ХХ ст. Яго прадзед, хаваючыся ад казакаў, якія прымусова вазілі уніятаў перахрышчваць у праваслаўе, забег да ксяндза і папрасіў перахрысціць яго ў каталіцкую веру. Выконваючы абрад, ксёндз сказаў: «Од дзісь ты бэндзеш полякем. Ты повінен цешыцьсен, жэ бэндзеш полякем». Чалавек паверыў святару і стаў лічыць сябе палякам. Так адны Маразы сталі рускімі, а другія - польскімі [695, с.169]. Разам з ліквідацыяй уніяцтва адбывалася двайное этнаграфічнае рабаўніцтва беларусаў, за якім знікала паняцце «беларус» - «літвін», ды і сам этнас знікаў. У 1862 г. П.Бацюшкаў падаў імператарскаму двару прапанову: дваранам, якія запісаліся рускімі, дазволіць карыстацца маёнткамі і жыць у Расіі, а хто запісаўся палякам - таксама дазволіць, але на правах іншаземцаў [380, с.7].
Скасаванне уніі разглядалася ў Расіі як вялікая падзея не толькі ў царкоўным, але і ў дзяржаўным жыцці імперыі, бо яна падняла «рускую ўладу і сілу і замацавала за Расіяй на вечныя часы гэты край», абудзіла ў беларусаў рускую свядомасць і зрабіла іх сябрамі Расіі. Выступаючы на 50-годдзі «ўз'яднання», нехта А.Юрашкевіч гаварыў: «Наколькі унія расла, настолькі ў Заходняй Расіі ўбывала рускага духу, убывала рускай сілы. І, наадварот, унія знікае, … і руская сіла расце і ўзмацняецца, ускраіна цвёрдым цэментам злучаецца з цэнтрам. … Падзея 1839 г. мае вялізнае значэнне для ўсёй рускай гісторыі. Хіба Мінская, Віцебская, Гродзенская губерні - не Расія, хіба можа быць у каго сумненне, што тут жыве спрадвечны рускі народ, які размаўляе на рускай мове» [1328, с.38]. Паколькі сумненні ўсё ж мелі месца, урад трымаў «новых сыноў Расійскай царквы» пад пільнай увагай, назіраючы, каб «не аслабляліся іх пачуцці… да рускай народнасці» [521, с.621]. Ім не пераставалі ўнушаць, што яны - расіяне. У сакрэтным рапарце обер-пракурору Сінода ў 1853 г. Сямашка перасцерагаў: «Не трэба забывацца, што амаль усе праваслаўныя ў тым наваколлі - свежага звароту і што пры першым зручным выпадку хутчэй, чым дзе яшчэ, адарваліся б ад усходняй царквы і ад рускай народнасці: яшчэ стала жыве на Літве пачуццё іншай веры і іншай народнасці» [392, а.1064].
З падачы М.Каяловіча беларускія патрыёты разумелі, што іх народу пагражаюць несправядлівыя дамаганні на верхавенства рускай нацыянальнасці, і сцвярджалі, што беларусы ніколі не былі ды й не хочуць быць ні расіянамі, ані палякамі. Паводле іх слоў, гісторыя вырабіла для беларусаў асобную нацыянальнасць і вярнула ім тую самую веру, якая існавала да падзелу цэркваў [917, с.388-389].
Палітычную падаплёку этнаканфесійнага «перараджэння» уніятаў разаблачаюць мемуары яго рухавікоў. Апраўдваючы сваю антыуніяцкую і антынацыянальную дзейнасць на Беларусі, Сямашка заяўляў, што праваслаўе з'яўляецца асновай кансалідацыі рускага народа, магутнасці і велічы Рускага царства [605, с.12]. «А што гісторыя уніі» - звяртаеца да яго ў 1864 г. Н.Сушкоў з Масквы. - Ці рашыліся Вы расказаць нашчадкам, як была справа ў наш час? А добрыя наступствы цяпер ясныя: перавернутыя абруселі і ў цяперашнім мяцежы не ўдзельнічалі» [605, с.34]. Пасля разгрома «мяцежа», па сведчанню А.Н.Масолава, упершыню было ацэнена значэнне ўз'яднання уніятаў, калі ўрад змог абаперціся на 2-мільённую праваслаўную масу, якая за 30 гадоў да таго была больш блізкай каталіцызму і Польшчы [718, с.30]. «Уз'яднанне уніятаў, - як пісаў мураўёўскі апалагет А.Мілавідаў, - падрыхтавала глебу, у якую можна было з поспехам кідаць рускае насенне. Самое паўстанне (Каліноўскага - С.М.) пры уніі, несумненна, было б больш інтэнсіўным» [1035, с.49]. У апошняй трэці ХІХ ст. «адчуўшыя сябе сынамі Расіі» беларускія сяляне «перасталі саромецца быць рускімі» [1035, с.45, 67].
Змены этнакультурнага характуру, што адбыліся на Беларусі ў сярэдзіне - другой палове ХІХ ст. у сувязі са скасаваннем Берасцейскай уніі і выкараннем яе рэшткаў, далі падставу аднаму са змагароў за праваслаўе і расійскаць з задавальненнем канстатаваць цэлы пераварот у духоўным жыцці заходніх губерняў: «Ва ўсіх дзяржаўных установах мы бачым рускіх людзей, паўсюль чуем нашу родную рускую мову, усе мы ўсведамляем, што мы ў сябе дома, а не на чужыне» [1319, с.14]. Запаланіўшы духоўную інфраструктуру беларускага грамадства, маскоўскае праваслаўе прыўносіла ў яго чужы нацыянальна-рэлігійны ідэал, нішчыла беларускія нацыянальныя традыцыі ў царкве і спрыяла прыняццю ім рускай культуры спачатку як блізкай, а потым і роднай.
Вышэйзгаданае адмятае самаўпэўненасць тых гісторыкаў, якія перакананы, што Расія і праваслаўная царква, якая забяспечвала ідэалагічную платформу кіруючага рэжыму і стала адной з праяў вялікадзяржаўнага шавінізму, выконвалі на Беларусі цывілізацыйную місію пасля падзелаў Рэчы Паспалітай, што толькі яны мелі адзіна правільны рэцэпт вырашэння нацыянальнага пытання на Беларусі. Стрымліваючы паланізацыю, імперыя падвяргала Беларусь русіфікацыі і, залічваючы «ўз'яднаных» у шэрагі расійскай народнасці, наносіла ўдар па яшчэ не сфармаванай беларускай нацыянальнай свядомасці, якая абуджалася ў той час менавіта пад сцягам уніі. Прынамсі, афіцыйна-дакументальныя матэрыялы 30-60-х г. і расійская гістарыяграфія падкрэслівалі шкоднасць уніі менавіта для рускай народнасці.
Нівеляцыйная этнаканфесійная палітыка царызму пазбаўляла беларускі народ свайго духоўна-культурнага аблічча, абязлічвала яго, прыпыняла эвалюцыю па шляху этнічнай адметнасці, накладвала адбітак няпоўнавартасці на ўсю нацыянальную ідэю. Мэтанакіраваную гвалтоўную дэнацыяналізацыю канца ХVІІІ - 30-х гадоў ХІХ ст., кульмінацыйным пунктам якой было скасаванне уніі, нельга выдаваць за натуральны сацыякультурны працэс. У тыя падзеі і працэсы, звязаныя з гвалтоўным выключэннем уніі з працэсу этнагенезу напярэдадні яго якасна новага этапу - этапу станаўлення нацыі, сягае сваімі вытокамі сёняшняя татальная зрусіфікаванасць беларусаў.
ПРАЯВЫ НАЦЫЯНАЛЬНАГА І РЭЛІГІЙНАГА ПАТРЫЯТЫЗМУ Ў АДКАЗ НА ЗЛОМ УНІЯЦКАЙ ТРАДЫЦЫІ
Ва уніяцтве вырасла і выхавалася 12 пакаленняў людзей. За два з паловай стагоддзі народ паспеў прывязацца да веры, якая ў многім адпавядала яго нацыянальна-культурным памкненням і сацыяльнаму статусу. Выпрацаваныя ёю погляды, звычаі і нахілы ў царкоўна-рэлігійным жыцці і культурна-бытавой сферы ўвайшлі ў свядомасць многіх пакаленняў, сталі іх патрэбай.
«Уз'яднанне» змяніла не толькі рэлігію, але парушыла звычайную размераную хаду сялянскага жыцця: пацягнула за сабой адмену яго святаў, абрадаў, рытуалаў, яго мовы ў храме; адбілася на царкоўным праве, запатрабавала перапісвання гісторыі; абярнулася асабістымі і сацыяльна-грамадскімі драмамі і трагедыямі, узбударажыла народ. Так доўга выхаваны пад уплывам уніяцтва, ён не мог раптоўна кінуць ранейшыя сімпатыі, змяніць звычкі і хутка прывыкнуць да каштоўнасцяў, што яму навязваліся. У гэты час унія трымалася на аўтарытэце духавенства і народным традыцыяналізме. Асабліва нялёгка было пераадолець гэты царкоўна-гістарычны рубеж старэйшаму пакаленню і тым вернікам, якія лічылі уніяцтва сваёй рэлігіяй і не бачылі патрэбы яе мяняць. Зламаць гэту агромністую культурную сілу і рэлігійную традыцыю, пранізаўшую многія сферы людскога жыцця, было нялёгка, нават цяжэй, чым задушыць паўстанне. Таму на іх знішчэнне была накіравана ўся сістэма царскай улады: суд, Сінод, мясцовая адміністрацыя, паліцыя, часам у ход ішло войска.
Улады сустрэліся з вялікімі цяжкасцямі, выкліканымі праявамі нацыянальнага і рэлігійнага патрыятызму. Змаганне за унію трывала больш за 50 гадоў. У экстрэмальнай сітуацыі шматгадовай неабвешчанай вайны супраць іх веры, адзіным злачынствам якой было тое, што яна разыходзілася з казённым праваслаўем, уніяцкая супольнасць (сялянства, духавенства, шляхта) кансалідуецца, мабілізуе сілы самазахавання; абвастраецца яе этнічная свядомасць, тады яшчэ ў многім вызначаная канфесійным фактарам.
Ва уніяцкай упартасці адыгрывалі ролю не адны рэлігійныя перакананні, але і нацыянальны аспект. Супраціў пераводу ў праваслаўе, зробленае зброяй этнічнага зліцця беларусаў з расіянамі, трэба разглядаць як барацьбу за захаванне свайго нацыянальнага аблічча, якое падтрымлівала унія. Рэлігійна афарбаваны «местный лжепатриотизм», як назваў яго спадвіжнік Сямашкі Сушкоў, перашкаджаў усталяванню «рускіх начал» на Беларусі [605, с.172]. У той час, калі Варшава страчвала моц дзяржаўнага ўплыву на Беларусь, а Пецярбург такую моц у адносінах да яе яшчэ толькі набіраў, настроі і пачуцці так званага «мясцовага» патрыятызму абуджаліся у асяроддзі беларускай шляхты і духавенства. Прафесар-святар М.Баброўскі з'явіўся адным з пачынальнікаў беларускага адраджэння ХІХ ст., а яго калегі з ліку дэмакратычна настроенай прафесуры Віленскага універсітэта І.Даніловіч, І.Анацэвіч, І.Ярашэвіч - усе сыны уніяцкіх папоў - стаялі ля вытокаў нацыянальнай гістарыяграфіі.
З-за супраціву спаведнікаў уніі не прынеслі поспеху супярэчлівыя афіцыйным дэкларацыям аб талеранцыі неаднаразовыя ўрадавыя спробы канца ХVІІІ ст. пахіснуць канфесійную структуру Беларусі на карысць праваслаўя [673, с.162]. Няўдалай аказалася акцыя Кацярыны ІІ 1780-1783 г. па ўсеагульнай канверсіі уніятаў праз іх добраахвотнае жаданне (апытанне - «приглашение») вярнуцца ў праваслаўе, хоць гэта «жаданне» нярэдка інспіравалася мясцовымі ўладамі. На сходзе 8 кастрычніка 1780 г. віцебскі мяшчанін Лук'ян Струй ад імя прыхаджан Троіцкай царквы на намер перавесці іх у праваслаўе заявіў, «что де им хотя головы отрежут, но они к благочестивому священнику не пойдут», а аканом С.Дзядзерка заклікаў прысутных не аддаваць сваю царкву. У сакавіку 1783 г. адмовіліся мяняць веру жыхары мястэчка Калышкі, сяляне Забежскай царквы Савінскага староства і Прудзенскай царквы Дрысенскага павета [672, с.87-89]. Між тым у 1781-1783 г. было «воссоединено» 112,5 тысяч жыхароў Магілёўскай губерні [780, с.1-5; 912, с.208].
За другую хвалю дэунізацыі, якая прыйшлася на жнівень 1794 - сакавік 1795 г., царква асірацела яшчэ на 80 тыс. чалавек у Магілёўскай губерні і на 120 тыс. у Мінскай [1212, с.96]. Наступ набыў тады такія застрашальныя формы, што, здавалася, уніі пагражаў канец, але ён жа выклікаў і ўзмоцнены адпор народа і духавенства, які сарваў і гэту ўрадавую акцыю аправаслаўлівання Беларусі.
Полацкі губернатар М.П.Лапацін, якому ў ліку першых прыйшлося выконваць кацярынінскі загад 22 красавіка 1794 г. аб выкараненні уніі, выклікаў да сябе прыходскіх папоў і пераконваў змяніць веру, але тыя «адмовіліся пакінуць унію: ніводзін не згадзіўся быць праваслаўным». «Ад гэтага мы і разумеем, - даносіў у 1795 г. свайму начальству полацкі ігумен Давыд, - што поспехі нашы будуць безнадзейныя». Полацкі архіепіскап І.Лісоўскі ў гэты час склікаў падначаленае духавенства і пераконваў, «каб моцная стаялі і ніхто б не надумаў ад уніі адстаць». Калектыўная адмова духавенства адбілася на настроях народа - як не намагаліся высланыя на месцы камісіянеры схіліць вернікаў да благачэсця, але яны «ніяк да таго не схіляюцца, але зацвярджаюцца ў вуніі». Камандзіраваны ў Сененскі павет магілёўскі чыноўнік Г.Дабрынін наведаў усе 33 царквы. Людзей збіралі ля храма, чыталі ім распараджэнні, прадпісанні, угаворвалі да перамены веры, ці лепш сказаць, да аднаго толькі перанаймення веры, але «не займелі ніводнай душы» [779, с.7, 9-12, 15, 47; 1213].
Сяляне вёсак Саламарэчча і Мацкі Мінскага павета заявілі праваслаўным агітатарам: «У якой веры нарадзіліся, у той і памрэм, якую веру дзяды мелі, не ведаем, але сваёй веры ламаць не будзем, хаця б нам зламалі й галовы». На настойлівую прапанову «ўз'яднацца» жыхары в. Бранчыцы Слуцкага павета адказалі: «Бі нас, катуй, куй, а мы застанемся ва уніяцкай веры» [1176, с.255]. Прыхаджане «занятых» у 1795 г. на пануючую рэлігію Целеханскай, Обраўскай, Добравіцкай, Выганаўскай, Глінянскай і шэрагу іншых цэркваў Пінскага павета выказалі цвёрды намер застацца «ва уніяцкай рэлігіі, у якой іх бацькі, дзяды, прадзеды» былі «і без аніякай перашкоды яе вызнавалі, якую з персяў сваіх маці выссалі» [292, а.1]. Сяляне в.Макрыдна Чаўскага павета, нягледзячы на пагрозы, адмовіліся мяняць веру. Магілёўскі епіскап заклікаў Сінод прыняць рашучыя меры супраць «уніяцкіх дзёрзкіх бунтаў», бо яны ставяць справу «ўз'яднання» на мяжу зрыву [779, с.24-25].
Незгаворлівых уніятаў аднаго з казённых маёнткаў Быхаўскага павета далучаў у 1794 г. да грэка-расійскай веры сам магілёўскі губернатар Чарамсінаў з атрадам кананіраў. Напужаныя стрэлам з гарматы, вяскоўцы схаваліся ў лесе. Калі іх сабралі, губернатар пачаў дакараць, навошта яны супраціўляюцца, - вера ўсё ж адна, тая ж хрысціянская». На гэта адзін стары адказаў: «Калі б табе загадвалі прыняць нашу веру, а ці захацеў бы ты быць уніятам?» Губернатарская місія поспеху тады так і не мела [527, с.301-302].
Пасля падаўлення паўстання Т.Касцюшкі імпэт ураду да праваслаўлівання уніятаў астыў. Калі гэта стала ім зразумела, супрацьдзеянне «ўз'яднанню» асабліва ўзмацнілася. Насельніцтва Полацкай і Магілёўскай губерняў, як даносіў 22 сакавіка 1796 г. обер-пракурору Сінода полацкі епіскап Афанасій, «в вере развращаются» і гавораць, што «маўляў, яны быць у праваслаўнай веры не жадаюць, але жадаюць па-ранейшаму перавярнуцца ва уніяцкую» [779, с.30, 59]. Сяляне казалі: «Государыня матушка умерла, то и все указы ее пропали» [912, с.368]. Ад паноў, кліра, прыходаў пасыпаліся прашэнні аб вяртанні адабраных цэркваў. Ліберальная нацыянальна-рэлігійная палітыка Паўла І прывяла да вяртання да 90% «уз'яднаных» ў сваю веру [912, с.362-363; 1077, с.289].
Пазбаўленыя прыходаў за адмову прыняць праваслаўе мяцежныя святары (у Мінскай губерні ў 1798-1801 г. гэткіх было 103 чалавекі [169, а.7, 10, 25 адв.]) бадзяліся па вёсках, несучы людзям сваю крыйду і абурэнне, заклікалі іх моцна трымацца сваёй веры і «отвлекали» назад у вунію. Іх дзейнасць набывае пагрозлівыя маштабы для дзяржаўнай рэлігійнай палітыкі ў заходніх губернях. Урадавай пастановай выгнанцам забаранілі нават з'яўляцца ў нядаўна перавернутых вёсках [553, с.553].
За уніяцкую упартасць у 1796 г. былі накіраваны на разборку да мітрапаліта 4 святары з Барысава [322, а.1-2]. Папом Я.Касперскім, які ў сакавіку 1796 г. пасылаў па свайму прыходу дзяка з указамі-заклікамі трымацца веры бацькоў і вярнуў у яе сялян в.Пукова, займаўся Слуцкі суд. Мяцежнага святара ў гэты час трымалі пад вартай у калодках [323, с.1]. Новаправаслаўныя вёскі Падгацце (Пінская акруга) у 1797 г. прынялі да сябе папа-выгнанца Чарнякоўскага, а ў праваслаўнага сілай адабралі ключы ад царквы. У сувязі з гэткай «дзёрзкасцю» сельскай паліцыі Мінскай губерні было загадана неаслабна сачыць, каб уніяцкіх папоў у новаправаслаўных вёсках не толькі на суткі, але нават на гадзіну не прымаць і не цярпець, бо ім, маўляў, болей няма там аніякай справы, як толькі «совращать простолюдинов с правого пути», а калі з'явяцца, арыштоўваць [325, а.1-5].
З паездкі па Мінскай губерні ў маі 1797 г. Павел І вынес меркаванне, што «абывацелі не жадаюць хадзіць» у свае перавернутыя цэрквы [553, с.567]. Цэлыя вёскі пераставалі наведваць іх [912, с.359]. Нясвіжскія экс-уніяты байкатавалі службу ў сваім храме і звярталіся да святара суседняй вёскі Ланы за парадай, як утрымацца пры старой веры [326, а.1-4].
Сяляне вёскі Нача (Бабруйскі ў.), якія ў прысутнасці паліцэйскіх і салдат у 1795 г. «аднагалосна» пажадалі змяніць веру, на каленях прасілі новага імператара, калі ён наведваў Начу, пакінуць іх уніятамі, бо «больш 200 гадоў бацькі нашы былі ва уніяцкай веры». Для застрашвання іншых трое чалавек ўзялі пад варту і аддалі пад суд. У вёску накіравалі роту грэнадзёраў «для спынення непакою, які паходзіць ад былых уніятаў». Сялянам нічога не заставалася, як прысягнуць ад новай веры ніколі не адступацца [806].
У 1798 г. сяляне Дзісны (Дрысенскі ў.), узначаленыя папом Цытовічам, з дубінамі пільнавалі сваю царкву, каб не дапусціць яе пераасвячэння [912, с.369]. Чвэрць стагоддзя адстойвалі сваю царкву сяляне в.Свяцілавічы на Полаччыне. У 1800 г. яны сустрэлі праваслаўную камісію з дубінамі, яе «разнастайна» лаялі і з ганьбой выштурхалі за ваколіцу [198, а.5-5 адв.]. У 1822 г. свяцілавіцкія уніяты зноў не дапусцілі місіянераў, якія на гэты раз прыбылі з паліцыяй, да царквы. Сяляне заявілі, што самі фундавалі царкву, пабудавалі яе ў памяць продкаў і намераны пры ёй памерці, але ў іншую веру не аддадуць. Імператарскім загадам 1825 г. іх часова пакінулі ў спакоі, прыпісаўшы згодных прыняць праваслаўе да іншага прыхода [200, а.1-3].
У 1800-1802 г. 67 сем'яў вёскі Сташанскай, а таксама святавольскія, азарыцкія, глінянскія, велясніцкія і парэцкія прыхаджане, ставецкая і чанчыцкая абшчыны, сяляне вёсак Паршэвічы, Паняцічы, Новы Двор, Лобанаў, Маркозы, Багушэва і Сутаў прасілі пакінуць іх у вуніі, у якой яны з даўніх часоў прабываюць [330-333].
Аправіўшыся ад першых удараў, царква спрабуе ўзяць рэванш. У 1807 г. за «спакушэнне» новаправаслаўных асуджаны святар з в.Хаўхолец (Барысаўскі ў.). «Парадамі і настаўленнямі» папа Мірановіча «отклонились» ад навязанай ім веры сяляне вёскі Зелянковічы (Бабруйскі п.) [334; 335]. Абсалютная большасць парафій перавернутых у 1794-1803 г. 48 цэркваў Мінскай губерні поўнасцю або часткова «нязменна застаюцца ў вуніі» [336].
Да 1796 г. большасць беларускіх вернікаў трымалася пасярод экспансіўных каталіцтва і праваслаўя.
Выкарыстаўшы пралікі «ўз'яднання» 1794-1795 г. і спрыяльную кан'юктуру пасля смерці Кацярыны ІІ, баючысяся згубіць уніятаў з-пад свайго ўплыву, з 1796 г. барацьбу за іх душы актывізуе касцёл, нягледзячы на забарону 1744 г. іх пераходу на рымскі абрад [316, а.1-2]. Скампраментаваўшыя сябе і выклікаўшыя азлабленне гвалтоўна-дысцыплінарныя сродкі дэунізацыі, прывёўшае да страты уніяцкай царквой сваіх пазіцый яе непрадуманае падпарадкаванне ў 1801 г. рыма-каталіцкай духоўнай калегіі ў Пецярбургу, упартыя чуткі аб намерах урада ліквідаваць гэта спадаванне нарадзіла ў некаторых намер схавацца пад апеку касцёла, аддацца на волю рыма-каталіцтву, знайсці ў ім паратунак, што ў тых варунках было раўназначна апазіцыйнасці палітыцы аправаслаўлівання. За «перамогі» на рэлігійным фронце ў 1795 г. праваслаўнага папа І.Карніловіча ксяндзы ў «насмешку віншавалі, гаворачы, што маўляў вы сваімі камісіямі шмат нам рымлян прыумножыце» [779, с.26]. Некаторыя уніяцкія святары ў 1797 г. вучылі паству: «Ідзіце ў лаціннікі, а мы за вамі». На Лагойшчыне народ і духавенства «ўпрошваюць і ціснуцца ў лацінскі абрад» [553, с.567, 568].
Здарыўся яшчэ адзін гістарычны парадокс. 200 тысяч уніятаў [1361, с.78], чые продкі 2 стагоддзі супраціўляліся лацінізацыі, калі іх сталі заганяць у праваслаўе, знайшлі ў 1798-1803 г. прытулак у касцёле. Аказавала ўплыў 400-гадовае сужыццё з ім.
Але і на гэтым гістарычным этапе уніяцкая царква не намервалася стаць пастаўшчыком паствы для рыма-каталіцтва, доказам чаму з'яўляюцца шматлікія крыніцы таго часу. Выйшаўшыя з-пад пяра духавенства сярэдняга і ніжэйшага звяна, яны напоўнены болем і хваляваннем за лёс сваёй веры, спаведнікаў якой «штодня ўбывае» [553, с.548]. Калі кансісторыя не акажа супрацьдзеянне, «хутка не будзе уніі»; «Я прашу Бога … за унію», - гучыць у рапартах, паведамленнях 1797 г. З цяжкасцю вяртаў назад сваю паству, якая ў 1797 г. пад уплывам «зласлоўя лаціннікаў на уніяцкі абрад» кінула яго, докшыцкі сурагат [553, c.546-548]. У вышэйшыя інстанцыі паляцелі скаргі: ад мінскага Троіцкага брацтва на парадзенне сваіх шэрагаў; са Слонімскага павета на дамінікан, якія 5 парафій «прымусілі да лацінскага абраду»; на каталіцкіх манахаў Дзісненскага павета, якія «ўсемагчыма намагаюцца знішчыць унію»; ад старасельскага святара І.Шалюты на свайго каталіцкага калегу за спакушэнне яго прыхаджан [553, с.566-568, 576, 583, 599, 615, 622].
Гэта б'е трывогу самое уніяцкае духавенства, пазней абвінавачанае гісторыкамі ў акаталічванні беларусаў. На даным этапе (канец ХVІІІ - першая чвэрць ХІХ ст.), па нашых назіраннях, большасць яго яшчэ як магло абараняла сваю веру ад замахаў касцёла. Антыкаталіцкія настроі ў 1802 г. панавалі сярод ўшацкіх базыльян, якія адмовіліся прызнаваць над сабой уладу Пецярбургскай калегіі і, каб вярнуць да уніі сваіх сялян, «усяляк зняслаўлялі каталіцкую рэлігію». З гэткай жа мэтай дэкан Радзевіч з Варанечы пайшоў на фальсіфікацыю ўказа Магілёўскай рыма-каталіцкай кансісторыі [553, с.607-613]. Каб стрымаць працэс пашырэння каталіцтва за кошт сваёй паствы, уніяцкае духавенства Асвеі (Дрысенскі п.) «лацінскі абрад лаялі рознымі злоснымі выразамі» [553, с.623-629].
Перавод беларусаў на лацінскі абрад выклікала каталіцка-уніяцкі канфлікт. Пратэсты Полацкай уніяцкай кансісторыі і архіепіскапа І.Лісоўскага ў Пецярбург вымусілі Аляксандра І указамі 1803, 1806 і 1807 г. забараніць пераварочванне уніятаў у рыма-каталіцызм. Пачалося іх вяртанне назад. Яно набыло такія памеры, што настала чарга абурацца каталіцкім уладам. Магілёўская кансісторыя запатрабавала ад уніяцкага начальства, каб яно не смела спрыяць іх вяртанню [553, с.621, 623-629].
Факты абароны уніяцкім духавенствам сваёй паствы ад спакушэння ў лацінскі абрад рэгіструюцца і пазней. Быстрыцкі святар Наркевіч (Слуцкі ў.) у 1836 г. дакараў цімкавіцкага ксяндза: «Нядобра з чужога статка блудных у сваё прымаць». Праз 2 гады ён хадатайнічаў аб стварэнні камісіі для разбора іх канфлікту з-за прыхаджан [78, а.37адв., 40-41].
У другой палове 20-х гадоў у пецярбургскіх колах узнікае намер «умацавання рускай народнасці і праваслаўнай веры» за кошт уніятаў. У 1826 г. наступ на іх царкву, якая была моцным звяном, што звязвала Беларусь з заходнееўрапейскай цывілізацыяй, узнаўляецца. З 1833 г. ён набывае форму яе праследавання, справакаванага актыўнай дапамогай уніяцкага духавенства паўстанцам 1830-1831 г. Царкву прызналі ворагам расійскіх інтарэсаў на Беларусі, і некаторыя асобы ва ўрадзе ўбачылі адзінае вырашэнне уніяцкай праблемы ў яе зліквідаванні. Аднаразовае раптоўнае пераварочванне уніятаў за Кацярынай змяніла даўгапланавая, разлічаная на некалькі гадоў, старанна падрыхтаваная аперацыя.
Яна пачалася ў 1833 г. з так званых «частных присоединений», арганізаваных полацкім архіепіскапам Смарагдам, у выніку якой з дапамогай генерал-губернатараў Хаванскага і Шрэдара за 3-4 гады праваслаўнае духавенства «воссоединило» да 100 тыс. уніятаў на ўсходзе Беларусі. Схіленыя да перамены веры ўгаворамі, падманам і прымусам, «нявольныя» праваслаўныя нарабілі тады шмат клопатаў мясцовым і вярхоўным уладам. У 1834-1838 г. паветныя суды былі завалены справамі аб «адпадзенні» іх назад ва унію. На рэлігійную канверсію 30-х гадоў уніяты адказалі вялікай прывязанасцю да сваёй веры і духавенства і пры гэтым праявілі высокі ўзровень нацыянальна-рэлігійнага патрыятызму і пэўную гістарычную свядомасць.
У лістападзе 1833 г., ледзь толькі пакінула маёнтак Крашуты (Полацкі у.), камісія, якая перавярнула ў праваслаўе 960 сялян, узяўшы з іх падпіскі і клятву аб непахіснасці ў новай веры, як яны адабралі ў старасты ключы і раскрылі сваю запячатаную царкву. Смарагд запатрабаваў аддаць іх пад суд, бо інакш «государственного единомыслия и безмятежного спокойствия, а также и верности в клятвенных обещаниях в стране сей никак ожидать нельзя» [83, а.6адв.]. У Крашуты накіравалася новая камісія, але сяляне «аказалі такі дух свавольства» і «новым буйствам» вымусілі яе пакінуць маёнтак. Усмірыў іх, прымусіў пакаяцца і вярнуцца ў прадпісаную ім веру віцебскі губернатар з дапамогай роты салдат [81, а.4-5]. Але, падтрыманыя арандатарам Гласко, сяляне зноў адступілі ад «добраахвотна прынятага імі праваслаўя», неаднаразова звярталіся ў Полацкую духоўную кансісторыю з просьбай зноў перавярнуць іх у вунію. У красавіку 1834 г. «узбунтаваліся» жыхары вёсак Крашуты (150 чалавек), Традовічы і маёнткаў Забор'е і Шарстова, праявіўшы неўласцівую «прасталюдзінам» упартасць. Настаўленні і пагрозы віцебскіх чыноўнікаў поспеху не мелі. «Нашы намаганні былі марнымі», - прызнаўся адзін з іх. 7 «зачыншчыкаў» бунту кінулі ў астрог. З нагоды тых падзей Смарагд пісаў, што гэты сумніўны куток Полацкага павета «жывіць думкі працівіцца прамой карысці Расіі» і таму «патрабуе асаблівага за ім назірання» [96, а.2-42].
25 сялян у студзені 1834 г. абаранялі ад перадачы ў грэка-расійскае ведамства Межынскую царкву (Гарадзецкі у.), «бо яна продкамі іх пабудавана», за што аддадзены пад суд. За сялян і царкву, дзе знаходзіцца прах яе бацькоў, заступілася ўладальніца маёнтка [142, а.1-5]. Сяляне Езерыцкага староства гэтага павета Г.Аляксеяў і Н. Харытонаў тады ж падалі ў кансісторыю скаргу на прымус да перамены веры [87, а.11, 13; 101, а.1 адв. -3]. Аналагічны ліст на імя імператара падаў у сакавіку 1835 г. у паштовую кантору для адпраўкі ў Пецярбург селянін В.Лапатка з в.Забор'е (Віцебская губ.). Вернікі Любавіцкай парафіі ў 1835 г. таксама прасілі абароны сваёй веры ў цара. Сяляне з Ушач пісалі: «Вашай веры не прымем. Хай нас лепш пасцігне лёс блажэннага Іасафата» [702, с.101].
18 снежня 1834 г. па загаду мінскага губернатара духоўна-цывільная місія з дапамогай салдат і паліцыі сагнала ў Вілейку звыш 2000 уніятаў з навакольных вёсак для пераварочвання, але поспеху не мела, хоць мясцовага святара, каб ён не перашкодзіў справе, выдалілі з горада. Па сведчанню сучаснікаў, у гэтай губерні духавенства Вілейскага і Мінскага паветаў аказалася найменш схільным да прыняцця праваслаўя. Гэткім жа безвыніковым было і «запрашэнне» праз год да перамены веры саміх жыхароў Вілейкі [1022, с.221, 223]. Вярнулася ва уніяцтва частка жыхароў Гарадка, якая «добраахвотна» яго кінула ў 1833 г. Іх узначаліў мяшчанін Хрыстафораў, які хадатайнічаў перад губернатарам і пецярбургскім дваром, каб ім пакінулі іхнюю веру [141, а.89-91].
Фармальна, па настаянню свайго пана, пераведзеныя ў лістападзе 1833 г. у пануючую веру 66 сялян в.Шыпаў (Сененскі п.) праз 4 месяцы аднагалосна адмовіліся яе спавядаць, «хаця б гэта каштавала ім жыцця». Пасля апрацоўкі мясцовым начальствам, завядзення судовай справы і выдалення аўтарытэтнага для іх уніяцкага святара Ф.Насовіча большасць «выказала жаданне» пажыццёва і непахісна трымацца новай веры. Вяскоўцы, нягледзячы на цкаванне, пажадалі «назаўсёды заставацца ў прабацькоўскай ... рэлігіі» і «па прыкладу сваіх продкаў-уніятаў змяніць онай не згадзіліся» [105, а.2-2 адв., 9, 15-15 адв.]. На супраціў аправаслаліванню натхняў нядаўні вопыт продкаў уніятаў Мсціслаўшчыны, па якой ў 1835-1836 г. хадзілі чуткі, што тыя з іх, хто прявіў упартасць пры «запрашэнні» да праваслаўя Кацярынай ІІ, да гэтага часу застаўся ў сваім спавяданні. Памяць, прыклад, традыцыі продкаў былі тым магутным духоўным стрыжнем, які даваў сілу супрацьстаяць гвалту і крыўдзе.
У вёсках маёнтка Белая панаваў агульны настрой: «жыць і памерці ў прыроднай уніяцкай веры». У сакавіку 1834 г. яны выслалі ў Полацк хадака «прасіць за унію». Услед за ім туды накіравалася дэлегацыя з 44 «адшукваць дазволу па-ранейшаму быць уніятамі» сялян ва паветных і епархіяльных уладаў і прасіць замены «рускага святара, які ўжо правіць нашым прыходам, уніяцкім». «За неосновательную общим скопом жалобу противо Благочестивой Веры, ими принятой добровольно из унии», просьбітаў схапіла паліцыя. «Рускай веры я не асуджаю..., аднак жа хачу толькі памерці ва уніяцкай веры»,- паказаў на допыце непісьменны Трафім Літвінаў. Астрог зламаў людзей, акрамя двух сялян, якія так і не пакаяліся ў сваіх «заблуждениях» [95, а.1-93].
Упісаныя ў рэестры пануючай царквы жыхары в.Радзілавічы (Мазырскі ў.) на сходзе аднадушна вырашылі «быць ва уніі, хаця б здарылася прыняць пакуты за гэта». Яны зачынілі сваю царкву на замок і не пусцілі туды новага папа [195, а.2 адв.1-8, 18]. Моцна хвалявалі розумы 5 тысяч юровіцкіх сялян (Полацкі ў.), якіх у 1834 г. рыхтавалі да пераварочвання, пазбаўлены пасады святар С.Златкоўскі, судовы засядацель Рудкоўскі, а таксама суседнія прыходы з іх «уніцкай цвёрдасцю» [104, а.1-117].
Пераведзеныя ў 1834 г. у праваслаўе прыгонныя Вярбілаўскага манастыра па-ранейшаму хадзілі на багаслужэнне да базыльян, зведваючы пры гэтым сорам за свой новы веравызнаўчы стан і дакоры манахаў, якія лічылі за абразу прымаць ад гэтых сялян грошы на сваю царкву [94, а.17-17 адв.]. Жыхары Обалі і іншых «уз'яднаных» вёсак Гарадзецкага павета ў 1835 г. «пры ўсіх намаганнях і настаўленнях» новых папоў байкатавалі свае храмы і службу ў іх [110, а.1-20]. Масавы характар гэтай з'явы вымусіў Пецярбург у 1835-1836 г. прыняць контрмеры: гарадской і земскай паліцыі прадпісалі «понуждать» прыхаджан да споведзі і прычасця, а панам і арандатарам - не адпускаць сялян на заробкі і не выдаваць ім пашпарты без выканання «гэтага хрысціянскага доўгу» [100, а.1-2, 7 адв.]. Выконваючы гэты загад, у маі 1835 г. судовы засядацель з салдатамі ездзіў па вёсках Вілейшчыны, з іх дапамогай пасылаючы сялян на споведзь да праваслаўнага папа, да якога ніхто не хацеў ісці [224, а.31-31 адв.].
Летам 1836 г. падтрыманая жандарамі і казакамі праваслаўная камісія перавярнула ў сваю веру 122 з адной тысячы двароў с.Далосце (Себежскі п.). Астатнія, узброіўшыся дубінамі і каламі, узялі пад ахову сваю царкву, выставілі на подступах да яе каравул, адбілі арыштаваных вяскоўцаў. З уводам паліцыі згадзіліся змяніць веру яшчэ 65 чалавек. Але праз 1,5 гады высветлілася, што з запісаных у праваслаўе гэткімі з'яўляюцца толькі 8 чалавек - ды і то тыя, што ўтрымліваюцца ў себежскай турме. Амаль 2 гады супраціўлялася вёска, выказваючы гатоўнасць цярпець мукі за веру. Справу вырашыла прыбыццё ў Далосце роты салдат і Полацкі сабор [139, а.7-192; 50, а.11-13 адв.]. Пачастункі віном, абяцанні імем урада волі ад прыгону, запужванне астрогам і Сібір'ю, рукапрыкладства і арышты, утрыманне ў калодках і выпрабаванне голадам не схілілі сялян в. Самулкі (Чавускі ў.) плёну не мелі. Адзін з іх сказаў: «Мы веры сваёй ламаць не будзем» [113, а.1-87].
Адстойванне сялянствам сваёй веры атаясамлівалася ўладамі з народным бунтам. Хваляванні ва уніяцкіх прыходах намагаліся пагасіць «вразумлениями» сялян духавенствам, земскімі чыноўнікамі, губернатарам. У ход ішлі запужванні і пагрозы, матэрыяльныя пакаранні, турэмнае зняволенне. Калі гэта не дапамагала, супраціў уніятаў ламалі з дапамогай паліцыі і войска. Заўсёды ў такіх выпадках шукалі падбухторшчыкаў - людзей больш высокага сацыяльнага статуса, ранга і адукацыі (паноў, адміністрацыю маёнткаў, грамадзянскае начальства, духавенства), якіх імкнуліся нейтралізаваць, аддаліць ад народа, пазбавіць уплыву на сялян шляхам паніжэння або зняцця з пасады, заменай «добранадзейнымі» людзьмі, часовым выдаленнем і дэпартацыяй.
Найбольш паслядоўнымі барацьбітамі за унію былі шараговыя прыходскія святары. Духавенства, больш адукаванае, адданае сваёй справе, узначальвала сялянскія масы. 8 верасня 1834 г. настаяцель Маравільскага манастыра ў час службы заклікаў прысутных «быць у той веры, у якой народжаны» [98, а.71]. Не без уздзеяння духавенства ў пачатку 1835 г. «адпалі» ад незадоўга да таго прынятага праваслаўя сяляне з Ушач [343, а.1, 5]. У Невельскім павеце «раскраў авечак, якія былі ўжо ў двары праваслаўнай царквы», дэкан Хруцкі - за адну ноч з яго прыездам сяляне Долыскага прыхода перахацелі мяняць веру [109, а.6адв. -13 адв.]. З Паўлавіч, 150 жыхароў якога падалі губернатару заяву аб жаданні застацца уніятамі, і салідарных з ім вёсак Магілёўскай губерні ў канцы 1835-пачатку 1836 г. было выдалена «нядобранадзейнае» духавенства, бо яно «расстраивало» сялян у прынятай імі веры, а святар Васіль Раклянскі, прызнаны «настаўнікам і кіраўніком» усіх антыўз'яднаўчых дзеянняў, узяты пад арышт. Затое быў павялічаны ваенны пастой [113, а.1-87]. Святар Каброўскі адмовіўся адчыніць царкву на патрабаванне камісіі і такім чынам сарваў прывядзенне да прысягі новаправаслаўных в.Глухава (Быхаўскі ў.) [96, а.70 адв. -71]. У 1835 г. аддадзены пад суд поп А.Нікановіч, які заклікаў мяшчан мястэчка Сіроцін (Полацкі ў.) «трымацца ў сваёй веры і паміраць у той, у якой іх бацькі», і ганьбаваў адступнікаў [89, а.22, 30]. Беларуская (Полацкая) уніяцкая кансісторыя, хоць адкрыта і не выступала супраць урадавай палітыкі аправаслаўлівання, але падтрымлівала вернае уніі духавенства і сялян у іх супраціве ўрадаваму курсу.
Адказам на «частные присоединения» стаў шырокі антыўз'яднаўчы рух. На ўсходзе Беларусі не было ніводнага прыхода, дзе б далучэнне адбывалася мірным шляхам, без усялякіх пратэстаў з боку духавенства і большых ці меншых хваляванняў з боку прыхаджан. У 1835 г. у 11-ці з 50-ці прыходаў Полацкага, Гарадзецкага, Лепельскага, Невельскага і Себежскага паветаў былі моцныя хваляванні [1303, с.143, 144]. Такі паварот спраў напалохаў урад, і ён хутка змяніў Смарагда больш памяркоўным Ізідарам. Ды і сам Смарагд урэшце зразумеў, што галоўнай умовай выцяснення уніі можа быць толькі змена пакаленняў: «Уніяцкая справа можа быць паспяховай, хіба калі цяперашні род уніятаў пройдзе і настане новае, больш прыхільнае да праваслаўя, пакаленне» [1303, дадатак, с.38].
Адмовіўшыся ад няздольных цалкам вырашыць уніяцкую праблему прыватных далучэнняў, урад узяў курс на збліжэнне уніяцкай царквы з праваслаўнай праз яе рэфармаванне. У 1834-1838 г. па ўсёй Беларусі праводзілася санкцыянаваная Пецярбургам кампанія па ачышчэнню уніяцкай абраднасці і інтэр'ера храма ад лацінскіх запазычанняў і замене багаслужэбных кніг. Яна паставіла духавенства перад неабходнасцю лавіраваць паміж вернасцю уніі і націскам улад і нарадзіла розныя метады супраціву: ад зваротаў да імператара да непадпарадкавання загадам аб новаўвядзеннях.
Распаўсюджанай формай абароны сваёй веры ў тых умовах сталі калектыўныя і індывідуальныя пратэсты на адрас вышэйшых уладаў: петыцыя Сямашку аб нязгодзе з яго рэформай ад 57 святароў Наваградскага павета, пададзеная 2 красавіка 1834 г.; патрабаванне на гэта ж імя свабоды сваёй веры і захавання яе адрознення ад артадаксальнага праваслаўя 40 святароў Клецка; петыцыя цару ад знаці Віцебска (1834) і вернікаў з Любавіч (10 ліпеня 1835 г.), духавенства Ушач (1835 г.), паданне на імя цара ад духавенства Беласточчыны і інш. [1393, с.65-71; 1173, с.343]. Улады тлумачылі гэтыя пратэсты нечымі «інтрыгамі», шукалі зачыншчыкаў. Падпісантаў прымушалі замаўчаць высылкай, дэпартацыяй, зняволеннем. На год упяклі ў манастыры «на пакуту» наваградскіх святароў, якія адмовіліся на патрабаванне літоўскага епіскапа адклікаць свой ліст. Пад цяжарам рэпрэсій папы і парафіяне адзін за другім пачыналі здавацца і выяўляць сваю пакорнасць уладам. Пісьмовыя пратэсты поспеху не прынеслі.
Масавы характар набыло непадпарадкаванне шараговага духавенства свайму схільнаму да перамены веры начальству. 22 святары Докшыцка-Барысаўскага дэканата ў маі 1836 г. падалі заяву аб непрыняцці маскоўскіх служэбнікаў, паколькі яны «набліжаюць да хутчэйшага прыняцця праваслаўя». На пытанне, хто іх прывёў да падпісання падання, І.Вернікоўскі адказаў: «Уласная рэлігія» [150, а.15 адв., 28 адв.-33]. Адукаваны, «фанатычна адданы свайму абраду ... і любімы чэрню» астрынскі святар В.Жэромскі «смела працівіцца епіскапу, пры ўсіх яго пагрозах, што датычыць новага ўладкавання царквы», а гэта «чэрнь» - прыхаджане Ракавіч і Астрына (Лідскі ў.), дзе духавенства больш адукаванае, моцна гневаецца з нагоды любых перамен у храме [58, а.5]. Сотні перакананых у праваце сваёй веры беларускіх святароў, чый аўтарытэт жывіў апазіцыйныя настроі народа, сурова заплацілі за свой унійцка-папоўскі патрыятызм, спазнаўшы цкаванне, ганенні, судовыя праследаванні, «пакуты» ў манастырах і турэмнае зняволенне, бадзянне па свеце, высылкі.
На абарону уніі выступіла шляхта - людзі адукаваныя, сацыяльна актыўныя, найбольш апазіцыйнае тады саслоўе, доля якой сярод уніяцкага насельніцтва ўсходу Беларусі была большай, чым на захадзе. Гэты фактарам можна растлумачыць большую моц і маштабнасць антыўз'яднаўчага руху ў Беларускай епархіі як па колькасці барацьбітоў, так і па ўдзелу ў ім людзей таленавітых і ўплывовых [878, с.126]. Тон задавалі буйныя ўплывовыя паны з сувязямі, якія «мелі больш сілы і сродкаў для ўпартасці». Яны, як правіла, тайна стымулявалі і падтрымлівалі сялян, гараджан і духавенства ў іх супраціве палітыцы дэунізацыі; фармаваннем адпаведнай грамадскай думкі, рассейваннем чутак, бясплатнай раздачай хлеба і рознымі льготамі ўмацоўвалі іх у сваёй веры. Удзелам «вераадступнікаў» і «хрыстапрацаўцаў» былі насмешкі, папрокі, праклёны, пагрозы, эканамічныя санкцыі, а бывала, і фізічнае пакаранне. Прыклад з буйнай шляхты брала дробнапамесная [112, а.3-5].
Шляхціч Тамашэўскі ў 1833 г. высмеяў папа з Ліёзнаў, які хваліўся, што лёгка схіліў да перамены веры 10 сялян: «Паспрабавалі б Папу Рымскага ўгаварыць ды іншых, разумнейшых мужыкоў...; а пераварочваць кілішкамі віна мужыкоў - на самай справе рэч няхітрая» [82, а.1-6адв]. У чэрвені 1834 г. у час літургіі ў в.Сяльцы (Барысаўскі ў.) мясцовыя шляхцічы пачалі насміхацца з паноў і сялян, якія кінулі сваю веру, а потым зачынілі іх у храме. У сувязі з гэтым фактам кіраўнікам заходніх губерняў паступіў высокі загад: узяць пад нагляд усіх людзей, нясхільных да праваслаўя, і не пакідаць без пакарання ніводнага антыправаслаўнага выпаду [91, а.1-6]. У кастрычніку быў секвестраваны маёнтак шляхцянкі Бесарабскай за тое, што не пусціла ў пабудаваную ёй царкву праваслаўнага папа і перашкаджала яму агітаваць сялян у сваю веру [143, а.121-121 адв.]. Калі фундатары храмаў і капліц працівіліся іх перадачы ў ведамства грэка-расійскага спавядання, супраць іх пачыналіся судовыя працэсы.
У ноч з 24 на 25 жніўня 1834 г., пасля пераварочвання жыхароў Лепеля, па гораду былі раскіданы ўлёткі з пагрозай шыбеніцай тутэйшаму духавенству, гараднічаму «і ўсім нягоднікам за веру». Мяркуюць, гэта была справа рук шляхціцаў Мікалая і Восіпа Сіпкаў, Людвіга Барцэвіча, тытулярнага саветніка Плісоўскага. Апошні прыцягнуў асаблівую ўвагу карных органаў сваёй радыкальнасцю: заклікаў духавенства прыняць удзел у хваляваннях «далучаных» сялян, абяцаючы за гэта падзяку шляхты; знеслаўляў адступнікаў і пагражаў ім карай божай і людской [97, а.15, 17 адв., 332, 340-341 адв., 352, 380].
На Беларусі зусім рэальнай была магчымасць арганізаванага супраціву, узначаленага шляхтай. Полацкі ўезны прадвадзіцель дваранства князь Людзвіг Беліковіч ездзіў па Беларусі, агітуючы за унію, сустракаўся з гісторыкам графам Тышкевічам, мінскім губернскім маршалкам [1279, с.112]. Яго ўплыў, паводле дакументаў ІІІ аддзялення, сягаў Мінска і Вільні [22, а.12]. Складзены ім на імя цара акт у абарону уніі на дваранскіх выбарах у Віцебску ў снежні 1834 г. падпісалі 172 шляхціца [1277, с.512]. 18 лютага 1835 г. уніяцкая шляхта і сяляне Пустынскага прыхода (Мсціслаўскі ў.) звярнуліся да мітрапаліта Булгака з пратэстам супраць змены абрадаў, нібы яны «былі ўстаноўлены негрунтоўна і неадпаведна», - яны «не самавольна ўстаноўлены, але святыя і нязменныя», і на іх знішчэнне няма дазволу кіраўніка нашай царквы [98, а.109-109 адв.]. У снежні 1835 г. шэраг памешчыкаў Мсціслаўскага павета з'ехаліся на нараду для ыпрацоўкі агульнай тактыкі супраціву аправаслаўліванню уніятаў [111, а.3]. Секвестрам маёнткаў, судамі, перасяленнямі ўраду ўдалося супакоіць бунтуючую шляхту.
Махавік далучэнняў між тым раскручваўся ўсё мацней. Падпарадкаванне ў 1837 г. уніяцкай царквы обер-пракурору Сінода азначала яе хуткі фінал. Насельніцтву было даведзена, што палітыку дэунізацыі праводзіць урад. Раней супраціўляліся свайму уніяцкаму начальству, цяпер усялякі супраціў разглядаўся як супраціў ураду. У тым жа годзе Сямашка ініцыяваў падпісанне духавенствам фармальнага акта згоды далучыцца да праваслаўя, калі на тое «последует высочайшая воля». Ён павінен быў стварыць уражанне добраахвотнасці далучэння. Збор подпісаў вёўся больш за год індывідуальным спосабам, каб лягчэй уздзейнічаць на святароў, большасць якіх напачатку адмовілася падпісацца «на здраду грэка-уніяцкага нашага спавядання, якога дагматы не толькі прыродай, але нават і клятвай абавязаны суць захоўваць цэла і непарушна да канца жыцця нашага» [126, а.145-146 адв.]. Адны адкрыта абураліся, другія, выдумляючы розныя прычыны, ухіляліся. Тады ў ход пайшлі пагрозы, шантаж, прымус. Лепельскі благачынны падманам вырваў у Івана Катырло з Хоціна такую распіску і адаслаў яе епіскапу Васілію. А некалькімі днямі пазней епіскап атрымаў ад хоцінскага папа «дзёрзкую заяву»: не лічыць распіску сапраўднай, «бо я ні пад якім відам супрацівіцца не магу сумленню майму, і не пакіну веры па жыццё маё» [130, а.2-4 адв.].
Супраць «адмаўленцаў» даць подпіс адступства пачаліся рэпрэсіі. Застрашаныя іх доляй, звязаныя сям'ёй, не маючы ніадкуль аніякай падтрымкі, апынуўшыся сам-насам са сваім епіскапам-здраднікам, святары ламаліся і «добраахвотна» давалі вымагальнікам свой подпіс. Было назбірана 1305 подпісаў. 593 адважныя святары, не зважаючы на пагрозы, адмовіліся іх даць [1362, с.89]. Са 170 базыльян Літоўскай правінцыі падпіскі далі толькі 66 [846, с.236]. Усе «адмаўленцы» былі заключаны ў манастырскія турмы Беларусі, дэпартаваны ўглыб Расіі або высланы ў Сібір. З Беларусі і Украіны тады было выслана 160 святароў [756, с.169].
Калі ў Літоўскай епархіі ўся без выключэння уніяцкая эліта далучылася да лагера прыхільнікаў праваслаўя, то 111 папоў з Белай Русі на сходзе ў в.Царкоўня (Дрысенскі п.) 14 верасня 1838 г. рашылі стаяць за унію і звярнуліся да цара з петыцыяй-просьбай аб абароне і дапамозе. Гэта быў ці не апошні радыкальны крок ў супраціве духавенства. 29 падпісантаў былі прыцягнуты да адказнасці. Арганізатары гэтай акцыі пратэсту Ян Ігнатовіч і Адам Тамкавід былі адпраўлены пад нагляд у Курскі манастыр [124, а.22адв.], спецыяльна адкрыты ў 1833 г. «для уніяцкіх духоўных, якія па складу думак сваіх не павінны заставацца ў заходніх губернях» [126, а.78].
Вясной 1838 г. буйныя хваляванні сялян адбываліся ў Томсінскім пагосце Себежскага павета, летам - у в.Сожыцы Сененскага павета [121]. Сожыцкія сяляне склалі адозву да мясцовага духавенства з заклікам не здраджваць уніяцкай веры і папе рымскаму, якую чыталі па цэрквах, вымусілі свайго святара В.Квяткоўскага прынесці прысягу на вернасць уніі [119, а.2 адв.-4, 12 адв., 49-50, 55].
Супрацьстаяць палітыцы царызму і здрадзе вышэйшага духавенства, якія не грэбавалі сілавымі метадамі ў вырашэнні канфесійнай праблемы, беднае і слабаадукаванае духавенства, непісьменнае, не разумеўшае палітычнага аспекту акцыі, забітае прыгонам сялянства, дробная шляхта і гараджане, пазбаўленыя падтрымкі сваёй дзяржавы, ды і самой дзяржавы, не змаглі.
Вайна самадзяржаўя з уніяй афіцыйна завяршылася 12 лютага 1839 г. Беларусь яшчэ не ведала такога маштабнага адначасовага і радыкальнага перакройвання яе канфесійнай карты. За няпоўныя 2 месяцы ў праваслаўе было афіцыйна перапісана 1,5 млн уніятаў, аб'яднаных у каля 1470 парафіях [1362, с.89]. Іх жаданне далучыцца да пануючай веры зусім не лічылася абавязковай умовай пераварочвання.
Улічваючы шырокі масавы супраціў аправаслаўліванню, улады належным чынам «абставілі» «ўз'яднанне»: былі зняты з пасад і ізаляваны, зняволены ў турмы і манастыры, узяты пад паліцэйскі нагляд або высланы ў расійскія губерні ўсе іншадумцы, якія маглі перашкодзіць «намерам урада»; абмежавана перасоўванне, пераезды уніяцкага і каталіцкага духавенства. На Беларусь быў выкліканы 29-ты казацкі полк, які сотнямі размясцілі ў найбольш упартых населеных пунктах Полацкага, Дрысенскага, Себежскага і Лепельскага павета Віцебскай губерні, Вілейскага, Дзісненскага і Барысаўскага паветаў Мінскай і Сененскага і Мсціслаўскага Магілёўскай губерні [125; 126]. У Пецярбургу ўсур'ёз чакалі выбуху бунтаў. Генерал-губернатары былі надзелены надзвычайнымі паўнамоцтвамі [383, с.23-28]. На паноў ўсклалі паліцэйскі нагляд за сялянамі і падаўленне супраціву, папярэдзіўшы «аб непазбежнай адказнасці… у выпадку замяшання ў іх маёнтках» [126, а.123 адв.].
Акт Полацкага сабора некалькі месяцаў хавалі ад народа - з-за боязі абурэння, чакалі таксама падыходу вайсковай сілы. Усё гэта дало плён - абнародаванне саборнага рашэння прайшло адносна спакойна. Як ні намагаліся тагачасныя афіцыйна-дакументальныя матэрыялы апісаць карціну падзей 1839 г. у найбольш выгадным святле, але і яны зафіксавалі глухія водгукі народнага незадавальнення. Пры далучэнні уніятаў, як сведчыць папера з канцылярыі смаленскага, віцебскага і магілёўскага генерал-губернатара ад 16 сакавіка, «заўважаны розныя непарадкі ... і нават, па некаторых месцах, супрацьдзеянне распараджэнням начальства…, вынікам чаго начальства вымушана было выкарыстоўваць ваенную сілу для ўціхамірвання» [126, а.71-71 адв.].
Незадаволеныя зменамі ў Дварэцкай царкве (Лепельскі п.), сяляне ў сакавіку прымушалі новапрызначанага папа адпраўляць багаслужэння па-старому і яму пагражалі. Епіскап Васіль распарадзіўся «буйства і непакорлівасць» дварэцкіх сялян утаймаваць і «навесці належную пакорнасць і павагу да свайго пастыра» [132, а.3-3 адв.]. Тады ж шляхціцы Гоутвальд і Іпацэвіч падбухторвалі сялян Сахонскай царквы да хваляванняў, за што былі высланы ў Волагду [128, а.38-39]. Перашкаджалі ажыццяўленню пастаноў Полацкага сабора паны І.Булгак, С.Дзерпаловіч, Л.Гурко, Пенчкоўскі і Пазняк з Магілёўскай губерні [140, а.132]. Узяты пад нагляд паліцыі і звольнены з пасады шляхціч Лагоньскі з Залочава (Мсціслаўскі п.), які «колебал» «простолюдинов» у новых абрадах [127, а.1 адв.-7]. Абразліва адзывалася аб «уз'яднанні» шляхта Віцебскай губерні [134, а.10]. Супраціў некаторы час аказвалі базыльянскія кляштары [864, с.20]. Каб не даць народу аніякай надзеі на чыюсьці дапамогу, урад не дапусціў да яго брэве папы рымскага Грыгорыя ХVІ ад 22 лістапада 1839 г. з асуджэннем епіскапаў-здраднікаў.
Выкрэсліўшы уніяцтва з расійскай статыстыкі, свецкія і духоўныя ўлады пачалі выкрэсліваць яго з сэрца і памяці тутэйшага люду. Вялікая ўвага ўдзялялася фармаванню адпаведнага менталітэту «ўз'яднаных», выпрацоўцы ў іх пачуцця ўдзячнасці за скасаванне іх веры. Гэтай мэце служыла і новаўстаноўленае штогадовае свята ў гонар «уз'яднання».
Па-свойму адрэагавала на скасаванне уніі афіцыйная гістарыяграфія імперыі. Яна пачала ўсхваляць гэта мерапрыемства царызму, навязваць грамадству думку аб паўсямесным безбалесным і добраахвотным кіданні сваёй веры. Трагедыя беларускага народа ў яе інтэрпрэтацыі набыла выгляд яго дабра. Пачалося перапісванне нашай гісторыі на новую, у якой добраму ўспаміну пра унію не знайшлося б месца. У такой версіі яна і дайшла да нашага часу.
Шэрагам строгіх адміністрацыйных мер, што не выключалі выкарыстання войска, першапачатковы адкрыты супраціў быў задушаны. Але ён не знік бясследна, а перайшоў у скрыты стан. Афіцыйна зарэгістраваныя праваслаўнымі, экс-уніяты заставаліся чужымі і нават варожымі да гэтай рэлігіі і яе абрадаў. Вайна самаўладдзя з уніяй 1839-м годам не завяршылася. Яму спатрэбілася яшчэ не адно дзесяцігоддзе, каб знішчыць уніяцкі дух народа, які падтрымлівалі апранутыя ў праваслаўныя рызы былыя уніяцкія святары, што працягвалі цягнуцца да афіцыйна пакінутай веры. Забароненая Сінодам, яна стала для многіх яшчэ больш дарагой. З'явіліся новая катэгорыя вернікаў - «тайныя» уніяты, а таксама нямала тайных прыходаў, якія скрытна ад улад вызнавалі ганімую веру, прыкідваючыся лаяльнымі да праваслаўя. Схільнасць да яе ў сярэдзіне ХІХ ст. больш моцна захоўвалася ў заходніх раёнах Беларусі [718, с.82].
Пауніяцкае духавенства першых двух пакаленняў прымалі ў Расіі за іншадумнае, няпэўнае, ненадзейнае. Яму не маглі прабачыць іх імёнаў і слядоў польска-каталіцкай культуры. Іх папракалі ўсялякімі злачынствамі і грахамі: асобнай мовай, звычаямі, нязнанымі ў Туле і Кастраме. На Беларусі ж да іх і праз 30 гадоў ставіліся з недаверам за здраду сваёй веры, а бывала, і плявалі ў твар. Выдзяляюцца 3 асноўныя катэгорыі пауніяцкага духавенства. Адны, перажываючы ўнутраную трагедыю ў сувязі з тым, што адбылося, замкнуліся ў сабе, заціхлі, схаваліся, нібы згінулі. Другія - запужаныя і дэзарыентаваныя - адчувалі віну за свае ранейшыя уніяцкія схільнасці, пачалі каяцца і прыніжацца перад усімі. Трэція станавіліся большымі расіянамі і праваслаўнымі, чым самі расіяне [1350, с.31]. Асабліва нялёгка было змірыцца і пераадолець гэты царкоўна-гістарычны рубеж старэйшаму пакаленню святароў.
Вынішчаючы рэшткі уніі, улады шукалі спосабы ўтрымаць яе спаведнікаў у праваслаўі, масавая абыякавасць і халоднасць да якога была відавочнай. Нават М.Мураўёў не мог даць рады. На яго пытанне да царкоўных іерархаў, як гэта зрабіць, віленскі архімандрыт Макарый (Булгакаў) адказаў: «Чыноўнікі іх наварочвалі на праваслаўе, дык няхай яны знойдуць спосаб іх утрымаць» [756, с.174]. Калі не дзейнічалі настаўленні на розум, то падахвочвалі паліцэйскімі мерамі. «Адпадзенне» ад праваслаўя разглядалася як злачынства супраць веры і каралася ў судовым парадку. Але ў пагоні за колькасцю пануючая вера губляла на якасці сваёй паствы.
Да 1848 г. упарціліся насаджэнню новай веры 2 тысячы сялян панскага маёнтка Леонпаль Дзісненскага павета, падтрыманыя яго адміністрацыяй. Вотчыну перадалі ў казённае ведамства, сялян прывялі да пакоры [547, с.287]. Арыентацыю на уніяцтва ў другой палове 50-х г. захоўвалі «новаправаслаўныя» Наваградскага павета. Святар Сененскай царквы быў перакананым уніятам і да самай сваёй смерці ў 1855 г. служыў па-уніяцку, згадваў і Сінод, і рымскага папу [748, с.20].
«Уз'яднанне» зрабіла тое, чаго дарэмна два стагоддзі дамагаліся ад уніі польска-каталіцкія колы: у 40-50-я г., пераканаўшыся ў немагчымасці адрадзіць сваю веру, народ масава пайшоў у каталіцтва [46; 49; 51; 54 і інш.], дзе яго чакала паланізацыя. Чарнаўчыцкі касцёл, напрыклад, пашырыў сваю парафію ў значнай меры за кошт тых, «хто яшчэ не паспеў умацавацца ў адданасці праваслаўнай веры», і ў 1867 г. меў 472 чалавекі ўласна «лацінян», 587 «совратившихся из унии» і 1168 народжаных ад праваслаўных бацькоў, але ахрышчаных ксяндзом [67, а.82, 90]. Ніяк не хацелі змірыцца са сваім новым веравызнаўчым станам сяляне Дзярэчынскага прыхода. Частка іх у 1841 г. перайшлі ў каталіцызм, а ў 1843 г. і астатніх «развратил» адстаўны унтэр-афіцэр С.Нялепка, абвешчаны за гэта «дзяржаўным злачынцам» [47, а.1, 4, 22]. У Расійскім дзяржаўным гістарычным архіве (Санкт-Пецярбург) Л.Заштаўтам выяўлены матэрыялы 258 крымінальных працэсаў па вяртанню былых уніятаў, якія самавольна перайшлі ў каталіцызм, у праваслаўе [1472, с.614].
У 1856-1860 г. па Беларусі пракацілася хваля легалізацыі і актывізацыі тайных спаведнікаў уніі. Уступленне на трон Аляксандра ІІ дало мясцоваму сялянству і шляхце ілюзорнае спадзяванне на адмену «варварскіх» указаў Мікалая І адносна іх веры. Пачалі ў 1856-1857 г. сяляне в.Дудаковічы Магілёўскай і Дзярновічы Віцебскай губерні [1393, с.17] - іх палкамі зноў загналі ў пануючую веру. Сенатар Шчарбінін, які кіраваў раправай над імі, у справаздачы цару раіў, «каб на будучае ў выпадку новых праяў уніі, не вагацца, хоць бы ўсіх вывозіць у Сібір, не спыняючыся перад найстражэйшымі сродкамі». Цар ухваліў сенатара і загадаў узяць прапанаваныя меры на ўзбраенне, «падаўляючы без усялякай літасці любую уніцкую маніфестацыю». Праз месяц пасля дзярновіцкай экзекуцыі «отпали в унию» больш ста сялян мястэчка Поразава Ваўкавыскага павета. І іх «всекли в православие». Узброеная зграя салдат і паліцэйскіх напала на вёску і без суда і следства вылупцавала ўсіх [392, а.1064-1066]. Людзей секлі розгамі да таго часу, пакуль мучанік не згаджаўся прыняць пычасце ад праваслаўнага папа. Гэтыя эксцэсы атрымалі міжнародны рэзананс, а рускі дэмакрат А.І.Герцэн у сувязі з імі увёў ва ўжытак новае паняцце - «секущее православие» [759].
Такі ж лёс напаткаў праз паўтара года жыхароў Кляшчэль (Гродзенская губ.), якія пажадалі вярнуцца ва уніяцтва. Аналагічныя падзеі адбыліся ў 1860 г. у в. Свяцілаўка, Вараварына, Селішча, Тыкаліна, Пузыраў Магілёўскай губерні, дзе ўжо не сяляне, а засцянковая шляхта, «кінуўшы схізму», пачала адкрыта наведваць касцёл. У кожным такім выпадку на сялян і духавенства абрушваліся рэпрэсіі. Тады ж замыкалі суседнія кляштары, касцёлы, капліцы. А кожны уніяцкі поп ведаў: калі ён ахрысціць дзіця ці павянчае тайных уніятаў, нішто яго не ўратуе ад Сібіры. У чэрвені 1862 г. з Вільні да папы рымскага пайшла просьба заступіцца за ганімых «літоўскіх» і беларускіх уніятаў [392, а.1061-1073].
Настальгія па уніі адлюстравалася ў шэрагу куплетаў, уведзеных у пераклад шырока распаўсюджанага на Беларусі ў 60-я гады польскага гімна «Божа, які Польшчу», у ананімнай літаратуры другой паловы стагоддзя [1277], у закліках да яе адраджэння, якія гучалі на хвалі патрыятычнага ўздыму 1863-1864 г. Падаўленне паўстання К.Каліноўскага пазбавіла апошніх надзей на аднаўленне веры, але яшчэ некалькі дзесяцігоддзяў у народзе захоўваліся сімпатыі да яе. Традыцыі «старой» веры ў пачатку ХХ ст. жылі ў вёсцы Трашчычы (Наваградскі п., цяпер Карэліцкі раён) у праваслаўнай сям'і Харошкаў (Гарошкаў). Асабліва зберагаў іх дзед: прытрымліваўся яе абрадаў, спяваў уніяцкія песні [692, с.68].
У несвядомых праявах уніі ў менталітэце і псіхіцы народа ў пачатку ХХ ст. М.Ромер убачыў сэнс гістарычнай ролі Беларусі ў еўрапейскім геацывілізацыйным раскладзе, што і занатаваў у сваім дзённіку 8 (21) лістапада 1913 г.: «...У гэтым краі, у Белай Русі, дзіўна перамяшаліся Усход і Захад. Гэта адбілася на пачуццёвым устрыманні народа і знайшло свой выраз у характары мясцовай культуры. Белая Русь - гэта край памежжа Заходняй Еўропы і Візантыйскага Свету. Гэтыя два цывілізацыйныя тыпы, дзве гістарычныя культуры, супрацьлеглыя як два полюсы, на гэтай зямлі ў душы народа існуюць у поўнай згодзе.
Цывілізацыйны падзел найбольш выразна адчуваецца ў рэлігіі - ва ўсходнім праваслаўі і заходнім каталіцызме. Абодва веравызнанні існуюць побач, а народная маса, не звяртаючы ўвагі на рэлігійную прыналежнасць асобы, аднолькава прымае і адну, і другую. Святы і іншыя ўрачыстасці праваслаўнай царквы збіраюць у пэўныя дні і ў пэўных месцах усё насельніцтва. Збіраюцца праваслаўныя і каталікі, у тым ліку засцянковая, акалічная і фальварачная дробная шляхта. Тое самае адбываецца і на каталіцкія святы, якія прывабліваюць праваслаўнае насельніцтва нават з далёкіх вёсак. Тым самым людзі захоўваюць традыцыі і інстынктыўна дэманструюць адзінства культуры і веры, фармальна падзеленай на два светы, на два веравызнанні.
У гэтых несвядомых праявах хаваецца сэнс гістарычнай ролі Беларусі, доўжыцца жыццё старажытнай царкоўнай і культурнай Уніі, якая нарадзілася на гэтай зямлі і, насуперак скасаванню, працягвае жыць. Перамена праваслаўнага веравызнання на каталіцкае і наадварот адбываецца тут без якойсьці глыбокай духоўнай і культурнай перамены ў жыцці асобы. Народное асяроддзе, як сялянскае, так і дробнашляхецкае, прасякнута і насычана аднолькава ўсходнім і заходнім пачаткамі, якія маюць роўныя правы грамадзянства і пароўну прысутнічаюць у псіхіцы народа» [1207, с.111].