Герб горада Ліды, наданы 17 верасня 1590 г.
Ствараючы храналогію гісторыі пасляваеннай Беларусі мы, безумоўна, будзем улічваць агульную перыядызацыю гісторыі СССР. Натуральна, што вылучэнне перыядаў сталінскага тэрору, хрушчоўскай адлігі ды брэжнеўскага застою справядлівыя і для акрэслення гісторыі БССР. Аднак гэтыя вызначэнні гранд-наратыву не здольныя ахарактарызаваць спецыфіку беларускай гісторыі. Існуе яшчэ гісторыя грамадскай думкі, якой была ўласцівая разнастайнасць, нягледзячы на ўяўную манатоннасць інтэлектуальнага жыцця. Для аналізу ж настрояў грамадскай думкі мы выкарыстаем толькі апублікаваныя тэксты - зважаючы на вартасць друкаванага слова ў савецкую эпоху.
Акадэмічная дыскусія сярэдзіны 1960-х: фармаванне пастулатаў
Сярэдзіна 1960-х гг. была адзначаная не чуванаю раней для Савецкай Беларусі публічнаю гістарыяграфічнаю дыскусіяй. Да таго ж падчас тых падзеяў актуалізаваліся таксама некаторыя сімвалічныя для цяперашняга часу імёны.
Наўпроставым імпульсам для дыскусіі быў выхад з друку працы Аляксандра Коршунава аб праваслаўным пісьменніку-палемісце і царкоўным дзеячы першай паловы XVII ст. Апанасе Філіповічы (Коршунов, 1965). Але само ўзнікненне палемікі звязанае з імем аўтара рэцэнзіі на гэтую кнігу, беларускага літаратуразнаўцы Міколы Прашковіча.
Сам Прашковіч быў даволі каларытнаю фігураю (падрабязней гл.: Чамярыцкі, 2004: 149-152). Як спецыяліст па старажытнабеларускай літаратуры ён працаў у Інстытуце літаратуры iмя Янкi Купалы АН БССР і ў 1965 г. абараніў кандыдацкую дысертацыю па раннім перыядзе творчасці Сімяона Полацкага. Такім чынам, ён бы мог рэалізоўвацца ў прафесійнай сферы. Але, як адзначаюць усе, хто яго ведаў, Прашковіч меў тэмперамент, які было цяжка замкнуць у акадэмічным асяроддзі. Так, рэцэнзія на акадэмічную працу Коршунава атрымалася ў Прашковіча (1965: 174-177) палемічна завостранаю, яна падважвала афіцыйныя погляды і атрымала шырокі грамадскі рэзананс у Беларусі.
Увогуле Мікола Прашковіч даволі высока ацаніў даследаванне Коршунава, але трохі з'едліва скрытыкаваў некаторыя гістарычныя стэрэатыпы, якія насаджаліся афіцыйнаю прапагандаю. Так, спаслаўшыся на сцверджанне Коршунава пра тое, што « маючы на ўвазе інтарэсы сацыяльных нізоў ён [Апанас Філіповіч - А. Д.] выправіўся ў Маскву шукаць абароны ад каталіцкай агрэсіі і свавольства» , рэцэнзент ацаніў гэты тэзіс як « па меншай меры несур'ёзны». І далей Прашковіч адзначыў больш рэзка: « Ды і ўсім ходам сваіх разважанняў даследчык сцвярджае, што праваслаўны манах за шпіёнскія звесткі хацеў купіць у праваслаўнага цара матэрыяльную дапамогу для Купяціцкага манастыра» пад Пінскам, дзе Філіповіч нейкі час жыў. І для « праваслаўнага манаха, безумоўна, унія была смяртэльным злом: ён хацеў, каб праваслаўны цар памог знішчыць ненавісную яму унію. Што ж да сацыяльнага вызвалення, дык пра гэта не можа быць і гаворкі» (Прашковіч, 1965: 175) .
Саму ж ідэю царкоўнай уніі Прашковіч адлюстраваў досыць пазітыўна: « Рэлігійная барацьба, узаемныя інтрыгі, шантаж, подкупы, абвінавачванні аслаблялі і без таго слабое Вялікае княства Літоўскае, якое вымушана было ў 1569 годзе ўвайсці ў склад Рэчы Паспалітай. Найбольш прадбачлівыя людзі, разумеючы ўсю небяспеку і шкоду ўнутраных супярэчнасцей, знайшлі адзінае выйсце з гэтага цяжкага становішча: на царкоўным саборы шляхам узаемных уступак дабіцца аб'яднання праваслаўных з уніятамі і ўтварыць для Беларусі і Украіны патрыяршаства з цэнтрам у Кіеве. Сапраўды, гэта была для таго часу вельмі прагрэсіўная думка. Утварэнне такога патрыяршаства, па-першае, спыніла б унутраныя рэлігійныя непаладкі ў краіне, а па-другое - вырвала б уніятаў з-пад уплыву езуітаў. Але, як справядліва адзначае А. Коршунаў, гэтая ідэя аказалася утопіяй» . Увогуле, Прашковіч адзначыў, што ў « А. Коршунава погляд на унію ўстарэлы, аднабаковы» . А «мэты ўвядзення уніі ён прымае за яе канчатковы вынік» (Прашковіч, 1965: 176) .
Тэрміналагічныя пытанні, такія актуальныя і сёння, таксама прыцягнулі ўвагу Міколы Прашковіча. Тут важна зразумець, што дыскусіі вакол семантычнага поля тэрмінаў «Літва» і «літоўскі» - зусім не вынаходніцтва Міколы Ермаловіча і не практыка адно 1980-х-1990-х гг. Прыклад рэцэнзіі на Коршунава паказвае, што ў акадэмічным асяроддзі гэтыя пытанні ўздымаліся яшчэ ў 1960-я гг. І ў працяг - характэрны тэрміналагічны абзац з Прашковіча: « Атаясамленне значэння тэрміну "рускі" часоў Кіеўскай Русі з яго сённяшнім значэннем прывяло А. Коршунава таксама да непаразумення. Так, ён сцвярджае, што Кіеўская кафедральная царква св. Сафіі з'яўляецца "гонарам рускага народу". Безумоўна, А. Коршунаў меў на ўвазе ўсіх усходніх славян часоў Кіеўскай Русі. Тады, відаць, яму варта было пра гэта сказаць выразна» .
Трэба добра ўяўляць сабе спецыфіку савецкага, у тым ліку і навуковага, друку тых гадоў. Думка, якая агучвалася ў перыядычных выданнях, уяўлялася не проста голасам аўтара, але і пазіцыяй выдання, якое мае афіцыйную санкцыю на публікацыю. Рэцэнзія Міколы Прашковіча выйшла з друку ў самым канцы 1965 г. А ўжо ў лютым 1966 г. у галоўнай афіцыйнай газеце БССР, «Советской Белоруссии», з'явіўся крытычны водгук на гэтую рэцэнзію аўтарства малавядомых аспірантаў Уладзіміра Люкевіча і Якава Трашчанка (Люкевич и Трещенок, 1966). Так, гэта менавіта той Трашчанок, якога ўжо ў іншую эпоху будуць ацэньваць як аднаго з найвыразнейшых прадстаўнікоў «дырэктыўнай гістарыяграфіі» (Смалянчук, 2006: 56-64; Смалянчук, 2007: 351-361; Наша Ніва, 2003).
Палемічна выказаўшы нязгоду з некаторымі тэзамі рэцэнзіі Міколы Прашковіча, найперш пра магчымыя пазітыўныя ацэнкі праекту царкоўнай уніі, гэтыя рэцэнзенты дазволілі сабе яўнае перабольшванне і гіпертрафаванне поглядаў літаратуразнаўцы. У прыватнасці, яны прыпісалі крытыку сцверджанне, што Вялікае княства Літоўскае было беларуска-ўкраінскаю дзяржаваю. Але, што важней, гэтыя аўтары дазволілі сабе палітычныя ацэнкі дыскусійнага тэксту: « Выдумкі пра тое, Вялікае княства літоўскае [з малых літар у арыгінале - А. Д.], што ў гэтай дзяржаве беларускі народ жыў у дастатку, што унія была спецыфічнаю беларускаю рэлігіяй, не арыгінальныя і не новыя. Поўная навуковая няслушнасць і сумнеўны палітычны сэнс іх даўно выкрыты савецкімі гісторыкамі. Таму з'яўленне на старонках "Полымя" гэтых ілжывых сцверджанняў не можа не выклікаць здзіўлення» . І далей больш рэзка: « Мы не лічым, што рэдакцыйная калегія "Полымя" падзяляе "гістарычныя канцэпцыі" М. Прашковіча, але перакананыя, што ёй трэба нагадаць пра абавязкі ўважліва чытаць усе матэрыялы, якія друкуюцца ў часопісе. Не ўласціва грунтоўнаму літаратурна-мастацкаму і грамадска-палітычнаму часопісу даваць свае старонкі для папулярызацыі поглядаў, якія скажаюць гісторыю беларускага народу і нічога агульнага не маюць з навукаю» (Люкевич и Трещенок, 1966) .
Статус публікацыі выклікае пытанні. Гэты вельмі крытычны тэкст быў змешчаны пад рубрыкаю «Ліст у рэдакцыю». Ці маглі ў тыя часы крытычныя тэксты невядомых аспірантаў так проста трапіць на старонкі галоўнай газеты БССР? Далейшыя падзеі паказваюць, што гэтая публікацыя была толькі часткаю спланаванай акцыі. Як адзначыў гісторык літаратуры Вячаслаў Чамярыцкі, публікацыя Прашковіча выклікала рэзка адмоўную рэакцыю галоўнага афіцыёзнага гісторыка Лаўрэнція Абэцэдарскага і ягоных аднадумцаў. У 1966 г. артыкул паслужыў падставаю для спецыяльнай навуковай дыскусіі ў Акадэміі Навук па пытаннях беларускай дзяржаўнасці, ацэнцы ролі царкоўна-рэлігійнай уніі ў гісторыі беларускага народу ды інш. (Чамярыцкі, 2004: 149).
Адам Мальдзіс, прыгадваючы атмасферу той дыскусіі, адзначыў, што Прашковіч першы раз трапіў пад «сур'ёзны разбор» у вялікай канферэнц-зале Прэзідыуму Акадэміі Навук пасля таго, як надрукаваў у «Полымі» сваю рэцэнзію на кнігу Коршунава (Мальдзіс, 2003). Паводле Мальдзіса, у сваёй рэцэнзіі Прашковіч « крытыкаваў артадаксальнае праваслаўе, асцярожна хваліў уніяцтва, што на той час лічылася вялікай крамолай». Усё гэта « дало падставы двум пільным аспірантам з правінцыі, Люкевічу і Трашчонку, абвінаваціць у "Советской Белоруссии" Прашковіча ў беларускім нацыяналізме. Зверху паступіла каманда: разабрацца, асудзіць». «Разбіранне» цягнулася ажно два дні, як сапраўдная міжнародная навуковая канферэнцыя. « Зала была поўная, бо многія хадзілі на такія разборы, як на тэатральнае відовішча. Але моладзь падтрымала Прашковіча - хто словам, а хто апладысментамі. Таму кожны з бакоў лічыў сябе і пераможцам, і пераможаным». Тут будзе цікава адзначыць, што ці не найбольш «ніякавата» пачуваўся адзін Коршунаў, бо « ў рэцэнзіі яго кнігу ўсё ж нібы хвалілі, а тут ад яго запатрабавалі адмежавацца ад рэцэнзента...» Але, нягледзячы на аргументаванасць той ці іншай пазіцыі, усё кіраўніцтва - ад аддзелу навукі ЦК КПБ да рэдактараў газетаў і дырэктараў акадэмічных інстытутаў - пачало ставіцца да Прашковіча насцярожана. Той парушыў няпісанае правіла лаяльнасці - справакаваў публічную дыскусію (Мальдзіс, 2003).
Беларускі філосаф Уладзімір Конан у сваіх успамінах дадаў іншыя характарыстыкі той дыскусіі (Конан, 2008). Мы бачым, што не ўся навуковая грамадскасць была гатовая толькі пасіўна ўспрымаць ідэалагічныя ўказанні, а інтрыга, якая раскручвалася, мела не аднабаковую скіраванасць: « І вось тады бальшавіцкі ідэолаг Советской Белоруссии Абэцэдарскі трапіў у пастку: згадзіўся ўдзельнічаць у акадэмічнай дыскусіі па гэтай спрэчцы. Хоць нават і мне, тады малавопытнаму малодшаму супрацоўніку, было зразумела, што Абэцэдарскі са сваімі акадэмічнымі паслядоўнікамі апынецца ў ізаляцыі». Паводле Конана, так і атрымалася: адзін за адным выступалі літаратуразнаўцы, гісторыкі, філосафы і, аддаўшы службовую даніну афіцыйнаму атэізму ды марксісцка-ленінскай дыялектыцы, мякка пакрытыкаваўшы Прашковіча за «уніяфільства» і палемічныя перабольшанні,« даволі грунтоўна, хоць і ветліва, раскрытыкавалі абэцэдаршчыну. Лаўрэнцій Сямёнавіч знутры ўвесь кіпеў, але спачатку трымаўся цвёрда, як той Куляшовы "юнак на дапросе", паўтараючы свае вядомыя аргументы і тэзісы» (Конан, 2008) .
Як прыгадвае Конан, недзе ў сярэдзіне дыскусіі на трыбуну выйшаў малады мажны мужчына з адкрытым і спакойным тварам, зусім не падобны да шараговага, вечна прыгорбленага навукоўца з ягонаю 83-рублёваю «палучкай». «" Я мастак Лявон Баразна, - адрэкамендаваўся не знаёмы публіцы аратар. - Я не акадэмічны вучоны, але трохі разбіраюся ў праблеме, аб якой ідзе спрэчка". І ў межах афіцыйнай карэктнасці, але без гэтых згодніцкіх "аднак", "тым не менш", "з аднаго боку і з другога боку" паказаў усю антынавуковасць абэцэдаршчыны, пераканаўча давёў слушнасць Прашковічавых сцвярджэнняў» (Конан, 2008) .
Як бачым, публічныя дыскусіі ў сярэдзіне 1960-х гг. яшчэ маглі пайсці па непадкантрольным шляху, парушыўшы запланаваны сцэнар асуджэння. У выніку даволі ўпэўнены ва ўніверсітэцкай аўдыторыі Лаўрэнці Абэцэдарскі « ўзарваўся, здаецца, нешта крычаў, урэшце пагрозліва паківаў на ўсіх пальцам (у перакладзе на афіцыйны "большевистско-энкавэдистский язык" гэты жэст, відаць, азначаў: "Подождите, ядрёна вошь, я вам еще покажу, кто вы такие!") і пакінуў акадэмічны амфітэатр» (Конан, 2008) .
Рэдакцыя часопісу «Полымя» ў гэтай сітуацыі таксама не засталася безгалосаю. Філосаф Мікола Алексютовіч, скарыстаўшы назву тэксту «Советской Белоруссии», апублікаваў у «Полымі» свой разгорнуты артыкул «А дзе ж ісціна аб'ектыўная?» (Алексютовіч, 1966). Ужо на пачатку свайго тэксту аўтар сфармуляваў вузлавыя праблемы, з-за якіх палеміка атрымалася такою гарачаю: « Адмоўная рэакцыя на рэцэнзію М. Прашковіча мае сваё тлумачэнне. Справа у тым, што і ў наш час ёсць яшчэ катэгорыя людзей, не здольных зразумець, што не усё тое, што звязана з дзейнасцю рускіх цароў i праваслаўнай царквы, было прагрэсіўнае. Таму ўсё тое, што пранікала да нас з краін Заходняй Еўропы (і нават славянскай Польшчы), успрымаецца імі як ад нячысціка» . Далей аўтар узмацніў сваю думку: « Адсюль - праклён у адрас усіх каталікоў і дыфірамбы ў адрас праваслаўных дзеячаў, асуджэнне манархаў і феадалаў іншаземных і паклоны рускаму цару і памешчыкам, рэверансы у бок рускай феадальнай дзяржавы і падазронае стаўленне да Вялікага княства Літоўскага, якое па сваім этнаграфічным складзе, па сваёй тэрыторыі і культуры было пераважна беларускае» (Алексютовіч, 1966: 179) .
Зусім заканамерна, што ў абгрунтаванні сваіх поглядаў беларускі філосаф у сярэдзіне 1960-х апеляваў да марксісцкага метаду. І сапраўды, калі строга заставацца ў рамках гэтай метадалогіі, то для непрыхаваных сімпатыяў да расійскага царызму, як і для абскурантызму, не застаецца месца. Беларускія інтэлектуалы савецкай эпохі актыўна выкарыстоўвалі такі варыянт дыскусіі.
Як адзначаў Алексютовіч, « усё, аб чым гаварылася вышэй, падводзіць нас да самага галоўнага пытання, якое ўздымаюць у сваім артыкуле В. Люкевіч i Я. Трашчонак. Гэта пытанне аб дзяржаве» . Алексютовіч працытаваў маладых аспірантаў: «Беларускі народ здабыў дзяржаўнасць толькі дзякуючы перамозе Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі». Але філосаф выкарыстаў гэтую тэзу толькі дзеля таго, каб перавесці дыскусію ў іншы кірунак, парушаючы жорстка выбудаваныя схемы Люкевіча і Трашчанка: « Калі б аўтары ўдакладнілі: сацыялістычную дзяржаўнасць - не было б поваду для спрэчкі. Але яны крыху раней сцвярджаюць, што "літоўскія феадалы ў XIII стагоддзі ўключылі ў склад сваёй дзяржавы - Вялікага княства Літоўскага, - заходнія землі Pyci, аслабленыя цяжкай барацьбой супроць мангола-татар i нямецкіх "псоў-рыцараў"» . Але менавіта на гэтых землях, як адзначыў Алексютовіч, з XIV ст. пачала фармавацца беларуская народнасць. а « літоўскія, а затым i польскія магнаты захавалі за мясцовымі феадаламі ўсе ix правы i прывілеі, забяспечыўшы тым самым сабе сацыяльную апору» (Алексютовіч, 1966: 183) .
Такім чынам, Алексютовіч паставіў рытарычнае пытанне: « Што ж атрымліваецца: існавалі заходнерускія землі, якія вялі барацьбу з чужаземцамі, а дзяржавы не было. Хто ж насяляў гэтыя землі: дзікуны, арганізаваныя ў кланы, роды, ці людзі, якім знаёмы быў ужо дзяржаўны лад? 3 артыкула В. Люкевіча i Я. Трашчонка відаць, што на гэтых землях гаспадарылі ўжо феадалы, а дзяржавы... усё-такі не было. I вось літоўскія феадалы ўзялі проста так ды ўключылі гэтыя малаабжытыя землі ў склад сваёй дзяржавы. Дзе ж тут логіка?» (Алексютовіч, 1966: 183)
Можа быць, падобная аргументацыя, пасля палкіх дыскусіяў 1980-х-1990-х гг., выглядае трохі спрошчанаю, але ж гэта была фактычна першая адносна свабодная, гэта значыць, не пад настолькі жорсткім прэсінгам, гістарыяграфічная дыскусія ў паслясталінскай Савецкай Беларусі. І сам стыль эпохі патрабаваў апеляцыі да відавочных рэчаў.
Адну ж фразу з артыкулу Міколы Алексютовіча можна лічыць увогуле рэфрэнам да ўсёй той дыскусіі: « ...Нельга проста ўзяць i закрэсліць некалькі вякоў гісторыі беларускага народа толькі таму, што ў адпаведны час не было яшчэ этнаграфічнага тэрміну "Беларусь"» .
Што ж да гісторыі пагрому «Акадэмічнага асяродка», то яна досыць добра апісаная (падрабязнае апісанне: Чарняўскі, 1999: 55-64; Чарняўскі, 2004: 196-204; гл. таксама: Антановіч, 1991; Каўрус, 1993; Мiско, 1994; Рабкевiч, 1995; Лыч і Навiцкi, 1996: 374-375; Дзярновіч, 2004: 11-13). Тыя падзеі пакінулі нам таксама архіўныя крыніцы ў адкрытых сховішчах (выключэнне В. Рабкевіча з КПСС: НАРБ. Ф. 447, воп. 4, спр. 2: арк. 81; спр. 6: арк. 52-54; матэрыялы па супрацоўніках АН БССР: НАРБ. Ф. 4, воп. 20, спр. 518: арк. 248). Тут можна толькі крыху больш падрабязна спыніцца на далейшым лёсе Міколы Прашковіча, бо ягоны тэкст апынуўся ў цэнтры дыскусіі ды выклікаў такі розгалас. Вячаслаў Чамярыцкі пісаў, што Прашковіч быў даверлівы, адкрыты і залішне эмацыйны чалавек. Яго выкарысталі спецорганы, « пад пільным наглядам якіх знаходзіўся» , для дыскрэдытацыі некаторых нацыянальных патрыётаў, фабрыкацыі справы i «выкрыцця» ў 1973-1974 гг. «гнязда беларускіх нацыяналістаў» у Акадэміі Навук БССР («Акадэмічны асяродак»), у выніку чаго разам з Прашкевічам пацярпела цэлая група беларускіх навукоўцаў, асабліва Алесь Каўрус, Сцяпан Міско, Валянцін Рабкевіч i Міхась Чарняўскі, якіх звольнілі з працы, і яны доўгі час не маглі нідзе ўладкавацца па спецыяльнасці. Паводле абвінавачання ў беларускім нацыяналізме ў 1974 г. Прашковіча таксама звольнілі з працы ў Акадэміі Навук. Пэўны час ён быў беспрацоўны, затым працаваў грузчыкам, карэктарам у часопісе «Родная прырода» і газеце «Вечерний Минск». У 1982 г. пакінуў працу па стане здароўя. Мікола Прашкевіч трагічна загінуў падчас пажару ў роднай вёсцы (Чамярыцкі, 2004: 150).
Адам Мальдзіс больш рэзка ацаніў некаторыя слабасці характару нашага героя: «[Прашковіч] - зямны, сялянскі, даверлівы беларускі максімаліст. Нават вучоба ў аспірантуры ў ленінградскім Пушкінскім доме не пазбавіла Прашковіча ад сялянскай наіўнасці. Ён мог абы-каму расказваць аб сваёй перапісцы з украінскімі патрыётамі, аб сваіх зборах для іх, звольненых з работы, грошай. Мог абы-каго, абы толькі загаварыў па-беларуску, запрасіць у свой аспіранцкі пакой, а потым у аднапакаёвую кватэру на Куйбышава» (Мальдзіс, 2003) .
Прашковіч быў халасцяком, таму збірацца ў яго - у пакоі ці, пазней, у кватэры - было выгодна, а часам іншых варыянтаў і не прапаноўвалася. У маладых навукоўцаў, пераважна нядаўніх мігрантаў з вёскі, іншай магчымасці сустрэцца па-за працаю папросту не было. І вось тады « часта нехта спецыяльна пачынаў палітычныя фантазіі: маўляў, каго мы паставім якім міністрам, калі дарвемся да ўлады. Большасць з нас успрымала гэта як гульню». Але для таго часу гэта была досыць рызыкоўная гульня: « А Прашковіч як гаспадар сядзеў, слухаў, недзе наіўна паддакваў, не разумеючы, што гэта некаму трэба, каб пайсці ўверх. А зверху пачалі ціснуць...» Звольнены, Прашкевіч доўга заставаўся без працы, « каб пад'есці, часам прыходзіў да Караткевічаў, да нас. Потым неяк уладкаваўся карэктарам. Загінуў трагічна: закурыў папяросу ў роднай хаце на Бярэзіншчыне, прылёг на ложак і - згарэў...» (Мальдзіс, 2003)
Самвыд 1970-х: фармуляванне палітычных мэтаў
Трагічная гісторыя Міколы Прашковіча не проста ілюструе цяжкі выбар навукоўца-гуманітарыя, але паказвае нам таксама, якую вагу мелі ў той час друкаванае слова і смела выказаная, нягледзячы на абставіны, думка даследніка. Падчас дыскусіі сярэдзіны 1960-х гг. былі выразна агучаныя тыя тэзы беларускай гістарыяграфіі, якія і надалей будуць мішэнню прапагандысцкіх кампаніяў: асобнасць гісторыі Беларусі, яе адрозненне ад расійскіх і польскіх візіяў гісторыі; культурная, у тым ліку рэлігійная, самабытнасць Беларусі; важнасць для сацыякультурнай прасторы фактару прысутнасці заходняй (лацінскай) цывілізацыі. Вось ужо больш за стагоддзе гэтыя па сутнасці нейтральныя погляды застаюцца пунктамі-раздражняльнікамі для прыхільнікаў заходнерусізму і яго сучасных прымітывізаваных версіяў (адзначым таксама, што стваральнікі заходнерусізму ў сярэдзіне ХІХ ст. пісалі якраз пра культурную адметнасць краю).
Але такія публічныя дыскусіі на гістарыяграфічныя тэмы, як тое адбывалася ў сярэдзіне 1960-х гг., у 1970-я, пасля пагрому ў Акадэміі навук ды іншых інтэлектуальных асяродках, ужо не маглі выйсці на старонкі легальных выданняў. Таму актыўна пачаў цыркуляваць самвыд, які і вызначаў спецыфіку грамадскай актыўнасці таго перыяду. Пераломнымі тут былі якраз падзеі першай паловы і сярэдзіны 1970-х: пагром «Акадэмічнага асяродку» і рэакцыя грамадскасці на рэпрэсіі. У выніку ў Беларусі з'явіўся палітычны самвыд, у тым ліку і перыядычны. Адметнасць пашырэння гэтых непадцэнзурных, грамадска значных тэкстаў заключаецца ў тым, што іх тыражаванне адбывалася па-за аўтарскім кантролем, у працэсе распаўсюду ў чытацкім асяроддзі. А капіяванне непадцэнзурнай літаратуры было магчымым дзякуючы ўваходжанню ў жыццё савецкага чалавека пішучай машынкі (Даниэль, 2005: 29).
Як сапраўдны інфармацыйны выбух можна ацаніць аналітычны агляд « Положение в Белоруси. 1974 год», падпісаны імем Генрыха Ракутовіча (за гэтым псеўданімам стаяў Зянон Пазняк). Аналітычны агляд пачынаўся з просьбы: «Уничтожение нашей интеллигенции органами КГБ происходит в полном молчании. Если эти страницы попадут в руки наших братьев и единомышленников из других республик СССР, располагающих более широкими возможностями связи и информации, мы надеемся на их солидарность и помощь». Аўтар тэксту пры дапамозе моцных вобразаў апісваў сітуацыю ў Беларусі напачатку 1970-х: «Политика насилия и лжи проводятся в Белоруси (так у арыгінале - А. Д.), почти не ослабевая, с 1930-х годов. Во времена так называемой "хрущёвской демократии" мы не смогли полностью реабилитировать большинство своих национальных политических деятелей, писателей и поэтов. Насилие и ложь образовали в республике весьма специфическое положение. По существу мы стоим ещё по горло в крови 1930-х годов. Физические и моральные потери были тотальны и столь существенны, что наше поколение чувствует их постоянно» (Дзярновіч, 1999: 65) . Перадрукі ды фотакопіі гэтага агляду распаўсюджваліся ў Беларусі і за яе межамі.
У 1975 г. Мікола Ермаловіч прыступіў да рэгулярнага выдання свайго падпольнага перыёдыку «Гутаркі». Фактычна, «Гутаркі» былі працягам рукапіснага часопісу «Падснежнік», які Ермаловіч выдаваў цягам 1963-1964 гг. (выйшлі чатыры нумары), але перапыніў працу над ім пасля адхілення ад улады Мікіты Хрушчова - калі ў грамадскім жыцці ўсталявалася атмасфера падазронасці ды выкрывальніцтва.
«Гутаркі» выдаваліся Міколам Ермаловічам пад псеўданімам Сымон Беларус цягам 1975-1976 гг. (тэхнічныя характарыстыкі выдання гл.: Лаўрык і Андросік, 1998: 25-30). На сёння вядома, што агулам выйшлі 48 нумароў [1]. Выданне мела дэвіз «Аб усім, што баліць» - гэты дэвіз чытачы часам успрымалі як паралельную назву. Апроч таго, на першым аркушы справа размяшчаўся эпіграф з Янкі Купалы: «Толькі гутарка ходзіць такая...»
І ў назве выдання, і ў структуры ды прынцыпах падачы інфармацыі Ермаловіч наўпрост апеляваў да традыцыі асобнай катэгорыі твораў беларускай літаратуры ХІХ ст. «Гутаркі» таго часу - гэта публіцыстычныя, а таксама агітацыйныя, найчасцей ананімныя творы, у якіх асвятляліся актуальныя сацыяльныя праблемы ці пытанні грамадскай маралі. Напісаныя ў белетрызаванай форме або ў выглядзе размовы дзвюх ці больш асобаў, гутаркі ХІХ ст. арыентаваліся на дыялог з чытачамі (Мархель і Чамярыцкі, 2007: 292-299). Так і ў «Гутарках» Ермаловіча давяральныя размовы пра злабадзённае чаргуюцца з вершамі ды гістарычнымі нарысамі.
У «Гутарках» вылучаюцца два тэматычныя блокі. Адзін з іх - гэта тое, што стварае клопат беларускага інтэлігента, ці, як засігналізаваў сам Ермаловіч, тое, «што баліць». У метафарычнай і адначасова гумарыстычнай «Гутарцы» № 3 пад назваю « Навошта свінні рогі» аўтар саркастычна вывеў вобраз свайго суразмоўцы: « Мы жывём у век, калі быллю становіцца не толькі тое, што было ў казках, але нават і тое, чаго не было ў іх. Напрыклад, рагатыя свінні!.. Доўга я ламаў галаву над тым, чаму гэта незвычайная парода асабліва распладзілася ў нас, у Беларусі. Але вось аднойчы пачуў, як прарохкала адна такая свіння...»
І далей Сымон Беларус з горыччу выклаў пачутае і паспрабаваў уступіць са «свіннёй» у дыскусію:
«- Скора ніякай вашай Беларусі не будзе, як не будзе і вас, беларусаў, і вашай мовы. Такую нам далі праграму.
- І што, у той праграме толькі гэта і напісана?
- Не ведаю, можа, што і другое там ёсць, але я толькі гэта вычытала.
Я нясмела запярэчыў:
- Знойдуцца ж людзі, якія не дазволяць вам...
Але свіння нават і не сумелася, толькі ашчэрылася і пагрозліва намякнула:
- А рогі навошта?
Цяпер я зразумеў, для чаго выведзены рагатыя свінні» [2] (Ермаловіч, 2001b: 154-155).
Гэтая «Гутарка» датаваная 28 лістападам 1975 г. А крыху пазней, у «гутарцы» « Мова - сцяг народа» (№ 5, 12 снежня 1975 г.) аўтар выйшаў і на больш шырокае разуменне праблемы свабоды ў СССР: « Свабода адрачэння ад сваёй мовы - пакуль што адзіная свабода, якая прадастаўлена нам і якой мы можам карыстацца бесперашкодна. Магчыма, таму і знаходзяцца людзі, якія з-за адсутнасці другіх свабод спяшаюцца пакарыстацца хоць гэтай свабодай» (Ермаловіч, 2001b: 156).
Але яшчэ ў канцы таго ж 1975 г. Мікола Ермаловіч адышоў ад скаргаў на актуальны стан краю, свабоды, культуры, мовы і надрукаваў у выглядзе «Гутаркі» № 7 (26 снежня 1975 г.) тэкст, які можна назваць маніфестам беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі - «Таму, хто прачнуўся». Гэты дакумент настолькі важны для фармавання грамадскай пазіцыі, што яго варта прывесці ў шырэйшым цытаванні:
« Дарагі сябра! Ты расплюшчыў ужо свае вочы і правільна глядзіш на свет. Але табе пакуль што страшна, ты сябе адчуваеш адзінокім, слабым і нават непатрэбным. Што ж, зразумела. Заўсёды новае страшыць і выклікае няўпэўненасць. У некаторых з'яўляецца здрадлівая думка: "А навошта мне ісці па невядомай вузенькай сцяжынцы, калі можна падобна многім ісці па бітаму шырокаму гасцінцу". І няма чаго граху таіць, іншыя, зрабіўшы некалькі крокаў у невядомае, вяртаюцца назад і скіроўваюць на вытаптаны шлях» .
Злавіўшы гэтае адчуванне няпэўнасці беларускага інтэлігента, Ермаловіч паспрабаваў адшукаць аргументы для трываласці: « Але ты не паддавайся гэтаму настрою, перамагай яго. Найперш ты павінен заўсёды памятаць, што жывеш на сваёй зямлі, што ніхто іншы, а ты - гаспадар яе. Калі ты ніколі пра гэта не будзеш забывацца, то заўсёды будзеш упэўненым у сваёй справе» .
Далей фармулюецца ўжо праграма індывідуальных паводзінаў: « Ведай таксама, што ніхто не прынясе шчасця, дабра і парадку тваёй Радзіме, апроч цябе, і таму бяры лёс сваёй Радзімы ў свае рукі. Абудзіўся сам - абуджай іншых да свядомага нацыянальнага жыцця. Калі ты хоць аднаго чалавека далучыш да патрыятычнай работы - зробіш вялікую справу. А зрабіць ты можаш куды болей. Ніколі не выракайся роднай мовы, тым болей жывучы на Радзіме. Заўсёды вусна і пісьмова ўжывай яе, змагайся за яе. Ведай, што той, хто прапаведуе вырачэнне роднай мовы, сам ад сваёй не толькі не выракаецца, але i навязвае яе яшчэ іншым» .
Ужо працытаванага хапіла б, каб гэтая «Гутарка» ўвайшла ў гісторыю беларускай думкі. Але аўтар зрабіў яшчэ большую сенсацыю, агучыўшы палітычныя мэты, якія на той час выглядалі нерэальнымі: « Цвёрда запомні, што выратаванне тваёй Радзімы - у яе волі і незалежнасці. Таму, змагаючыся за яе волю і незалежнасць, ты змагаешся за яе будучыню. Самае найбольшае тваё багацце - Радзіма. Калі ты яго страціш, зробішся і сам жабраком і жабрацтва перадасі ў спадчыну сваім дзецям. Таму ўсё сваё жыццё аддай Радзіме. Кожнай сваёй думкай будзь з ёю, кожнае слова - у абарону яе, кожную сваю справу - на карысць яе. Хай кожны крок твой будзе крокам тваёй Радзімы да волі!»
Зрэшты, Мікола Ермаловіч сам разумеў татальнасць сітуацыі: « У страшэнны час жывеш, у час беспрасветнай начы. Мы кругом абрабаваны. Усё наша ў чужых руках. Усё стала не нашым. Пазбаўленыя ўсяго, бяспраўныя нявольнікі і парабкі бяздушнай казны, мы асуджаны на жабрацкае існаванне. Мы не ведаем, калі скончыцца гэтая жудасная ноч. Ва ўсякім разе прасвету пакуль няма» .
Вось жа ягоны рэцэпт ратавання: « Але калі сёння немагчыма яшчэ вызваліць ад ланцугоў свае рукі, то вызваліць свае душы мы можам ужо сёння. Калі сёння нельга вырваць з чужых рук нашы багацці, то няхай нашы сэрцы вызваляюцца ад страху перад пачварнай сілай улады, хай розум наш скідае з сябе ланцугі хлусні, якія аблыталі яго. Няхай жа ў Новым Годзе ўзнікаюць вольныя песні, вольныя думкі і вольныя словы. Вядома, гэта далёка не ўсё, але з такога пачынаецца сапраўдная ВОЛЯ!» (Ермаловіч, 2001b: 156-157).
У гэтым тэксце мы бачым вельмі жорсткія ацэнкі савецкай рэчаіснасці. Але фармулюецца ўжо і праграма дзеянняў: « Абудзіўся сам - абуджай іншых да свядомага нацыянальнага жыцця... Але калі сёння немагчыма яшчэ вызваліць ад ланцугоў свае рукі, то вызваліць свае душы мы можам ужо сёння» . Што надзвычай важна - у гэтым маніфесце практычна ўпершыню ў паслясталінскай Савецкай Беларусі паўстае канцэпт незалежнасці: « Цвёрда запомні, што выратаванне тваёй Радзімы - у яе волі і незалежнасці» . Такім чынам, гэтае ключавое слова - незалежнасць - было прамоўленае і напісанае.
У наступных нумарах «Гутарак» Мікола Ермаловіч развіў сваю тэзу пра незалежнасць. У другім выданні за 1976 г. (9 студзеня) пад назваю «Прычына нашых крыўд і бед» аўтар пазначыў існаванне гістарычна-палітычнага стэрэатыпу адносна Беларусі: « Стала хадзячаю думка, што Беларусь ніколі не была і не можа быць самастойнай, і што яна абавязкова павінна ўваходзіць у саюзы з іншымі дзяржавамі і, само сабой разумеецца, займаць у гэтых саюзах падначаленае месца. Не будзе вялікай цяжкасцю абвергнуць гэту хлусню, але тое, што яна цвёрда ўбіта ў нашы галовы і заняла там становішча бясспрэчнай ісціны, сведчыць, наколькі нашы ворагі папрацавалі над засмечваннем нашай свядомасці, і наколькі мы былі бяспечнымі, што дапусцілі бесперашкоднае пашырэнне ў нас такога ідэйнага пустазелля» (Ермаловіч, 2001b: 159).
У заканчэнні гэтай «Гутаркі» Мікола Ермаловіч канстатаваў: « ...Уніі і саюзы ні разу не выратоўвалі Беларусь ад ваеннай небяспекі і разбурэнняў. Але хоць войны прыносілі Беларусі найвялікшыя страты - не яны былі галоўнай прычынай заняпаду яе. Многія еўрапейскія дзяржавы не менш цярпелі ад войнаў, але нягледзячы на гэта, дасягнулі найвялікшага эканамічнага развіцця і не меншага палітычнага і культурнага росту. Гэта з'явілася вынікам таго, што яны былі незалежнымі краінамі, самі вырашалі свой лёс, самі па сваім меркаванні і патрэбнасцях будавалі ўласную гаспадарку і развівалі культуру. Але ўсяго гэтага была пазбаўлена Беларусь» . А фінальны абзац увогуле мусіў востра зазначыць праблему: « Калісьці Янка Купала заклікаў: "Пачнём дакапвацца самі да прычын нашых крыўд і бед". Дык вось шматвяковая залежнасць ад суседніх дзяржаў, якія рабавалі і рабуюць матэрыяльныя і духоўныя багацці Беларусі, разбуралі і разбураюць яе нацыянальнае жыццё, душылі і душаць яе культуру, - была і з'яўляецца галоўнай прычынай нацыянальнага заняпаду Беларусі» (Ермаловіч, 2001b: 160-161).
Застаецца яшчэ задача высветліць, наколькі шырока разыходзіліся «Гутаркі». Пра нейкія колькасныя ацэнкі цяпер немагчыма казаць. Але можна назваць асяродак, дзе «Гутаркі» тыражаваліся, цыркулявалі і адкуль пашыраліся, - гэта нонканфармісцкае нефармальнае мастацкае аб'яднанне «На Паддашку». Але, як адзначае адзін з лідэраў (калі ў такіх катэгорыях магчыма казаць пра нефармальныя асяродкі) «Паддашку» Яўген Кулік, іхняе кола было толькі адным з шэрагу асяродкаў пашырэння «Гутарак». Сваю частку машынапісу распаўсюджваў таксама Мікола Ермаловіч. Яўген Кулік апісаў працэс наступным чынам: «Мікола Ермаловіч прыходзіў да нас на "Паддашак" з розных нагодаў і прыносіў свае "Гутаркі". Першы раз гэта адбылося на пачатку лістапада 1975 г... Вы ня думайце, што мы былі строга закансьпіраванай групай, якая зьбіралася на патаемныя сходкі і запускала памнажальны апарат. Усё рабілася нашмат больш элемэнтарна: давалі калегам пачытаць, і кожны ўжо па сваіх магчымасьцях памнажаў. Толькі калі справа тычылася найважнейшых матар'ялаў, мы пускалі ў ход тэхніку: сокавыціскалку, пераабсталяваную пад памнажальную машынку, якой мы нікому не паказвалі... Я мяркую, што ён ня сам іх набіраў, бо наўрад ці мог ён тое рабіць, а, напэўна, друкавала жонка...» (Кулік, 2001).
Не вядома, колькі копіяў рабіў сам Ермаловіч. Відавочна, што апроч групы «На Паддашку», «Гутаркі» пашыраліся і ў іншых асяродках, бо, як адзначае Кулік, «... наша група магла надрукаваць няшмат, а складвалася такое ўражаньне, што "гутарак" ходзіць значна болей» .
Што да абсягу цыркуляцыі самвыду, то Кулік адзначыў асцярожную тактыку ўдзельнікаў гэтага асяродку: « Гутаркі неяк самі сабою разыходзіліся з маёй майстэрні. Здаралася так, што ў іх быў нейкі важны матар'ял, у такім выпадку ён друкаваўся большай колькасьцю асобнікаў. Калі б мы гэтым займаліся яшчэ больш актыўна, дык наўрад каб ацалелі цягам 20 гадоў існаваньня Паддашку. Мы абсалютна давяралі адзін аднаму, аднак былі дастаткова замкнёным колам. Гэта ўжо нашыя спадкаемцы, "маладзёны", што прыйшлі пасьля нас, казыраюць тым, што іхная дзейнасьць была накіраваная і вонкі, а ў 70-х быў зусім іншы час» (Кулік, 2001).
Але не толькі «Гутаркі» зрабіліся сімвалам непадцэнзурнага друку Беларусі 1970-х гг. У той самы час, калі Мікола Ермаловіч падыходзіў да фінішу свайго самвыдавецкага праекту, аўтар з зусім іншаю біяграфіяй распачынаў працу над тэкстам, які зрабіўся знакавым для незалежнай думкі. Мова ідзе пра « Письмо к русскому другу», вядомае ў тыя часы як ананімнае [3]. Аўтарам тэксту быў Аляксей Каўка. Тут трэба хаця б крыху спыніцца на біяграфіі гэтага чалавека, каб лепш зразумець кантэкст напісання «Письма».
Аляксей Каўка быў выпускніком філалагічнага факультэту БДУ (1961 г.), але перад ім адкрываліся перспектывы службовай кар'еры ў савецкай сістэме, у прыватнасці ў камсамольскай сферы. Ён быў інструктарам, а ў 1959-1963 гг. - першым сакратаром Чэрвеньскага райкаму ЛКСМБ; з 1963 г. - сакратар Мінскага абкаму ЛКСМБ; з 1968 г. - адказны арганізатар Міжнароднага аддзелу ЦК ВЛКСМ, дзе «курыраваў» польскі камсамол. У 1971 г. скончыў Акадэмію грамадскіх навук пры ЦК КПСС, тады ж стаў кандыдатам гістарычных навук.
Паступова дзве рысы біяграфіі - выразнае адчуванне нацыянальнае прыналежнасці ды шырокае для савецкага чалавека знаёмства з рэаліямi за межамі СССР - прывялі Каўку да пераасэнсавання сваёй асабістай ролі ў жыцці грамадства. Цягам лістапада 1976 - красавіка 1977 г. ён стварыў «Письмо к русскому другу». Напісаны ў форме звароту да расійскай інтэлігенцыі, гэты тэкст быў прысвечаны асэнсаванню гістарычнага шляху беларусаў, адстойванню самабытнасці беларускай культуры. Аўтар даводзіў права беларусаў на самавызначэнне. У «Письме» культурніцкая палітыка камуністычных уладаў у Беларусі дакладна вызначалася як асіміляцыйная: « ...На Беларусі мы апынуліся ў становішчы сведкаў разгорнутай асіміляцыі» (Каўка, 1991b: 371). Роўнасць беларускай і расійскай моваў у БССР параўноўвалася з роўнасцю Чырвонага каптурка і Шэрага ваўка. А тэзіс пра падобны да каланіяльнага стан Беларусі зрабіўся пасля адным з асноўных для незалежніцкае беларускае думкі. У гістарыясофскім сэнсе аўтар прытрымліваўся канцэпцыі разарванасці лёсу Беларусі між Расіяй і Польшчаю. Нягледзячы на тое, што ў «Письме» адчуваецца «мяккі» ўплыў марксізму, у ім таксама выказваюцца іронія і скепсіс адносна камуністычнай перспектывы.
У 1977 г. Каўка пачаў распаўсюджваць ананімны тэкст «Письма» ў Маскве, Беларусі і Польшчы. Джым Дынглi пераклаў «Письмо» на англійскую мову, і яго выдалі ў 1979 г. у Лондане як «дакумент беларускага самвыду» - «Letter to a Russian Friend: A "samizdat" publication from Soviet Belorussia» ([Каўка], 1979). «Письмо» атрымала шырокую вядомасць, зачытвалася беларускай і ўкраінскаю рэдакцыямі радыё«Свабода», публікавалася і цытавалася ў эміграцыйным беларускім, польскім ([Каўка], 1986), украінскім і расійскім друку ([Каўка], 1980).
Як пазней зазначыў Аляксей Каўка, задума напісаць такі тэкст і займацца яго распаўсюдам нарадзілася спантанна: « Гэта здарылася ўвосень 1976 г. пад час адной з чарговых "застольных" размоваў з расійскім сябрам, калісьці калегам па міжнароднай дзейнасці ў ЦК ВЛКСМ (ён сам з Пецярбургу, філолаг, балканіст, вялікі інтэлектуал, з ліку "радетелей и страдателей" за Русь, носьбіт і творца рускай ідэі ў яе "единоделимой, собирательной", праваслаўнай, вядома ж, сутнасці). Мой суразмоўца ў кантэксце размовы пра беларусаў натуральна заўважыў, не без цынізму: "Ну дык вы ж не хахлы (маўляў нашыя, крэўныя), на вас можна пакласціся. А калі так даражыце сваёй "моваю", што ж, пакіньце сабе сваё "ў", вымаўляйце "Уладзімір" замест "Владимир" (маўляў, крыўдаваць не будзем)". Гэты выпадак стаў імпульсам: "Змаўчаць не выпадала - пачалася праца над "Письмом к русскому другу"» (Дзярновіч, 1999: 44-45).
Гэты тэкст стаўся вельмі цікаваю спробаю прабіцца да свядомасці расійскай інтэлігенцыі ў пошуках паразумення ў справе нацыянальных інтарэсаў беларусаў: « Відаць, мой не зусім прычасаны ліст здоўжыўся. Сябар павінен усё разумець з паўслова. Але, пакутуючы над гэтымі радкамі, я думаў не толькі пра сяброў. Пра зласліўцаў - таксама» (Каўка, 1991b: 390). Адначасова з гэтым «Письмом» з'явіўся і беларускі «тамвыд» - непадцэнзурныя тэксты, выдадзеныя ўжо па-за межамі краіны. Беларускія праблемы набывалі шырэйшую знаёмасць у свеце.
Заключная тэза
Гэты агляд дазваляе зразумець, наколькі гарачым быў градус грамадскай дыскусіі сярод беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі. Вядома, можна заўважыць, што агучаныя на публічных дыскусіях палажэнні ці апублікаваныя ў самвыдзе смелыя думкі даходзілі толькі да мізэрнай часткі насельніцтва БССР.
Але на гэтым этапе было важнае само выпрацоўванне канцэпцыяў ды візіяў, якія будуць шырэй цыркуляваць ужо ў эпоху перабудовы. Прынамсі, можна сцвярджаць, што шмат якія базавыя палажэнні беларускіх дыскусіяў - праблемы самаідэнтыфікацыі ды статус беларускай мовы - былі выразна акрэсленыя ўжо ў публіцыстыцы 1960-х-1970-х гг. Больш за тое, у сярэдзіне 1970-х гг. на паперы былі зафіксаваныя і патрабаванні незалежнасці для Беларусі, што на той час выглядала зусім фантастычна. Вынікае, што нейкія рэчы трэба спачатку прамовіць, а іх рэалізацыя будзе адбывацца шляхам, зусім не прадбачаным аўтарамі ды пратаганістамі гэтых канцэптаў.
Крыніцы і літаратура
1. Алексютовіч, М. (1966). «А дзе ж ісціна аб'ектыўная?», Полымя, № 5: 179-185.
2. Антановiч, С. (1991). «"Быць iдэйна свядомымi!" Заўвагi на палях стэнаграмы Красавiцкага (1974 г.) пленума ЦК КП Беларусi». Літаратура i Мастацтва, 10.05.1991.
3. Даниэль, А. (2005). «Истоки и смысл советского Самиздата», у Игрунов, В. (ред.), Антология самиздата. Неподцензурная литература в СССР. 1950-е-1980-е. Т. 1, кн. 1. Москва: МИГПИ.
4. Дзярновіч, А. (1999). (ред.), Дэмакратычная апазыцыя Беларусі: 1956-1991. Пэрсанажы і кантэкст. Даведнік. Менск: Архіў Найноўшае Гісторыі.
5. Дзярновіч, А. (2004). «Зноў пра маштаб», у Дзярновіч, А. (аўтар-укладальнік), Нонканфармізм у Беларусі: 1953-1985. Даведнік. Т. 1 . Мінск: Athenaeum.
6. Ермаловіч, М. (1993-1994). «Аб усім, што баліць. Гутаркі», Зрок, 1993, № 2 - 1994, № 9.
7. Ермаловіч, М. (2001a). «Няміга і Менск». "Гутарка" № 3 (10). 16.І.1976 г.», Наша Ніва, 03-09.01.2001, № 1.
8. Ермаловіч, М. (2001b). «Аб усім, што баліць… Гутаркі», Полымя, № 9: 151-183;
9. Ермаловіч, М. (2007a). «Аб усім, што баліць. Гутаркі», у Белы, А., Валахановіч, А., Сармант, Н. (укл. і рэд.), Яго чакала Беларусь чатыры стагоддзі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў да 85-годдзя з дня нараджэння Міколы Ермаловіча. Скрыжалі «Спадчыны», № 5. Менск: Спадчына.
10. Ермаловіч, М. (2007b). «Аб усiм, што балiць». Народная Воля, 11.05.2007, № 75-76.
11. Ермаловіч, М. (2010). «Аб усім, што баліць. Гутаркі», у Ермаловіч, М., Выбранае, Уклад., камент. Цвірка, К.; прадм. Грыцкевіча, А. Мінск: Кнігазбор.
12. [Каўка, А.] (1979). Letter to a Russian Friend: A « samizdat» publication from Soviet Belorussia. London: Association of Byelorussians in Great Britian.
13. [Каўка, А.] (1980). «Письмо русскому другу», Современник (Торонта), № 45-46.
14. [Каўка, А.] (1986). «List do przyjaciela Rosjanina», у Argumenty do dialogu polsko-białoruskiego. Warszawa: Przedświt.
15. Каўка, А. (1991a). «Письмо русскому другу», у Каўка, А. (уклад.) Скарыніч, Вып. 1. Мінск: Мастацкая літаратура.
16. Каўка, А. (1991b). «Ліст да рускага сябра», Пераклад Арлоў, У., у З гісторыяй на« Вы». Мінск: Мастацкая літаратура.
17. Каўка, А. (1998). «Письмо русскому другу (Фрагменты)», у Каўка, А., Будам жыць! Пра тое самае. Мінск, Масква: БГАКЦ - АНГ.
18. Каўрус, А. (1993). «"Сочтёмся славою…", альбо Крыху пра міфатворчасць». Наша слова, № 37, 15.09.1993.
19. Конан, У. (2008). «Пра Лявона-рыцара ды Лаўрэнція-аглабельніка». Народная Воля, № 183-184, 02.12.2008.
20. Коршунов, А. (1965). Афанасий Филиппович. Жизнь и творчество. Минск: Навука і тэхніка.
21. Кулік, Я. (інтэрв'ю) (2001). «На Паддашку. Пра Міколу Ермаловіча, "Гутаркі" і 1970-я». Наша Ніва, № 1, 03-09.01.2001 .
22. Лаўрык, Ю., Андросік, Л. (1998). Пазацэнзурны пэрыядычны друк Беларусі (1971-1990). Каталёг. Менск: БГАКЦ - АНГ.
23. Лыч, Л., Навiцкi, У. (1996). Гiсторыя культуры Беларусi. Мінск: Экаперспектыва.
24. Люкевич, В., Трещенок, Я. (1966). «Истине вопреки». Советская Белоруссия, 22.02.1966.
25. Мальдзіс, А. (2003). «Асэнсаванні». Новы Час, № 9 (14), чэрвень 2003.
26. Мархель, У.І., Чамярыцкі, В.А. (рэд.) (2007). Гісторыя беларускай літаратуры ХІ-ХІХ стагоддзяў. У 2 т. Т. 2. Новая літаратура: другая палова XVIII-XIX стагоддзе. Мінск: Беларуская навука.
27. Мiско, С. (1994). «Мiфы застаюцца толькi мiфамi». Менская грамада, № 1 (6).
28. Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь (НАРБ). Фонд 4, вопіс 20, справа 518.
29. НАРБ. Ф. 447, воп. 4, спр. 2.
30. НАРБ. Ф. 447, воп. 4, спр. 6.
31. Прашковіч, М. (1965). «Слова пра Афанасія Філіповіча», Полымя, № 12: 174-177.
32. Рабкевiч, В. (1995). «Група пяцёх». Наша Нiва, № 3.
33. Смалянчук, А. (2006). «Навошта Лукашэнку Трашчанок?» ([Рэц.:] Трещенок Я. И. История Беларуси. В двух частях. Часть 1. Могилев: МГУ, 2004. 296 с.; История Беларуси. В двух частях. Часть 2 / Под ред. Я. И. Трещенка. Могилев: МГУ, 2005. 310 с.), ARCHE, № 3: 56-64.
34. Смалянчук, А. (2007). «Ад Абэцадарскага да Трашчанка або эвалюцыя беларускай "дырэктыўнай гiстарыяграфii"» (История Беларуси. В 2-х частях. Ч. 2. Под ред. Я. И. Трещенка. Могилев: МГУ, 2005. - 310 с.), у Репрессивная политика Советской власти в Беларуси. Сб. науч. работ. Минск: «Мемориал». Вып. 3: 351-361.
35. «Цынічная насьмешка з гісторыі» (2003), Наша Ніва, № 28.
36. Чамярыцкі, В. (2004). «Прашковіч Мікола», у Дзярновіч, А. (аўтар-укладальнік), Нонканфармізм у Беларусі: 1953-1985. Даведнік. Т. 1 . Мінск: Athenaeum.
37. Чарняўскі, М. (1999). «Акадэмічны патрыятычны асяродак (1960-я гады)», Шуфляда, Т. 1: С. 55-64.
38. Чарняўскі, М. (2004). «Акадэмічны асяродак (1960-я-1970-я)», у Дзярновіч, А. (аўтар-укладальнік), Нонканфармізм у Беларусі: 1953-1985. Даведнік. Т. 1 . Мінск: Athenaeum.
[1] «Гутаркі» (як асобныя выданні, так і захаваны і даступны камплект) ужо неаднаразова перавыдаваліся. Першым публікацыю здзейсніў сам Мікола Ермаловіч у часопісе Беларускага таварыства сляпых «Зрок» (М. Ермаловіч сам быў інвалідам па зроку і сябрам гэтага таварыства): Ермаловіч, 1993-1994. Далейшыя выданні наяўных камплектаў: Ермаловіч, 2001b: 151-183; Ермаловіч, 2007a: 195-273; Ермаловіч, 2010: 525-550. У апошнім выданні зроблены перадрук са «Скрыжаляў "Спадчыны"» (Ермаловіч, 2007a), але апушчаная нумарацыя і дакладнае датаванне «Гутарак». Публікацыі асобных выданняў: Ермаловіч, 2001a ; Ермаловіч, 2007b.
[2] Тут і далей цытуецца паводле публікацыі «Гутарак» у часопісе «Полымя», зробленай на падставе матэрыялаў асабістага архіву мастака Аляксея Марачкіна.
[3] Сучасныя публікацыі тэксту: Каўка, 1991a: 153-174; Каўка, 1991b: 370-391; Каўка, 1998: 162-169. Цытаты ў нашым артыкуле падаюцца паводле беларускага перакладу Уладзіміра Арлова для зборніку «З гісторыяй на "Вы"» (Каўка, 1991b).